U proljeće 1956, osam godina posle Nakbe, grupa palestinskih fedaina prešla je iskopani rov, jedino što je odvajalo Gazu od države Izrael. Na jednoj strani rova nalazilo se 300.000 Palestinaca, od kojih 200.000 izbjeglica protjeranih iz okolnih oblasti; na drugoj je bilo nekoliko novoizgrađenih izraelskih naselja. Palestinski borci pokušali su ući u kibuc Nahal Oz, ubivši Roia Rotberga, službenika sigurnosti. Njegovo tijelo su odnijeli sa sobom u Gazu, ali su ga vratili nakon što su UN intervenirale. Moshe Dayan, tadašnji načelnik izraelskog generalštaba, slučajno je bio u naselju na nekom vjenčanju, pa su ga zamolili da održi posmrtni govor na Rotbergovoj sahrani slijedeće večeri. Govoreći o ljudima koji su ubili Rotberga, on je upitao: „Zašto da se žalimo na njihovu mržnju prema nama? Osam godina su oni boravili u izbjegličkim kampovima u Gazi, a mi smo pred njihovim očima pretvarali zemlju i sela, u kojima su oni i njihovi preci nekada živjeli, u našu domovinu.“
Ovakvo priznanje palestinskih gubitaka izraelski političari danas više ne mogu sebi priuštiti. Ali Dayan se nije zalagao za pravo Palestinaca na povratak: završio je govor tvrdnjom da se Izraelci moraju pripremiti za stalan rat, do krajnjih granica, koji bi bio jedino rješenje za oblasti koje je Izrael nazivao „graničnim naseljima“.
Tokom godina, iskopani rov pretvorio se u složen sistem utvrđenja – tampon zonu od 300 metara, gde je 2018-19. ubijeno više od dvije stotine palestinskih demonstranata, a hiljade povređeno. Tampon zona se sastoji od nekoliko slojeva ograde od žilet-žice, betonskih zidova koji se protežu i pod zemljom, mitraljeza na daljinsko upravljanje – i opreme za nadzor koja obuhvata osmatračnice, nadzorne kamere, radarske senzore i špijunske balone. U pozadini je niz vojnih baza, od kojih su neke u blizini ili unutar civilnih naselja koja čine ono što je poznato kao obruč Gaze.
Hamas je 7. oktobra 2023, u koordiniranom napadu, udario na sve elemente ovog međusobno povezanog sistema. Nahal Oz, naselje najbliže žici i zidovima, bilo je jedno od žarišnih tačaka napada. Izraz „Nahal“ se odnosi na vojnu jedinicu koja je uspostavila pogranična naselja. Nahalska naselja su u početku bile vojne ispostave i trebalo je da se pretvore u civilna sela, uglavnom tipa kibuca. Ali ova transformacija nikada nije završena, a od stanovnika se oduvek očekivalo da funkcioniraju i kao branioci kada tome dođe vrijeme.
„Zemlja odsutnih“ bila je tabula rasa na kojoj su izraelski planeri crtali projekat cionističkog naseljavanja poslije protjerivanja Palestinaca 1948. godine. Njegov glavni arhitekta bio je Arieh Sharon, diplomac Bauhausa, koji je studirao kod Waltera Gropiusa i Hannesa Mayeraprije nego što se 1931. preselio u Palestinu. Tu je gradio stambena naselja, radničke zadruge, bolnice i bioskope. Kada je uspostavljena država Izrael, David Ben-Gurion ga je postavio za šefa vladinog Odjeljenja za planiranje. U knjizi Objekat cionizma (Object of Cionism, 2018) istoričar arhitekture Tsvi Efrat je objasnio da, iako je Sharonov glavni plan bio zasnovan na najnovijim principima modernističkog dizajna, imao je i nekoliko drugih ciljeva: da obezbjedi domove za talase imigranata koji su u Palestinu pristizali poslije Drugog svjetskog rata, da preseli jevrejsko stanovništvo iz centra na periferiju, da obezbjedi granicu i da se okupira teritorija kako bi se otežao povratak palestinskih izbjeglica.
Tokom 1950-ih i 1960-ih, Sharonov glavni plan, kao i potonji planovi, doveli su u „graničnim zonama“ (koje su obuhvatale oko 40 procenata zemlje) do izgradnje regionalnih čvorišta ili „gradova za razvoj“ koji su služili plejadi agrarnih naselja. Ovi razvojni gradovi su bili namjenjeni za smeštaj jevrejskih imigranata iz sjeverne Afrike – arapskih Jevreja – koji će biti proletarizirani u fabričke radnike. Agrarna naselja tipa kibuc i mošav bila su namenjena pionirima radničkog pokreta, uglavnom istočnim Evropljanima. Na zemljištu koje je pripadalo palestinskim selima Dair Sunaid, Simsim, Najd, Huj, Al Huraka, Al Zurai’i, Abu Sita, Vuhaidat i beduinskim plemenima Tarabin i Hanajre, izgrađeni su gradovi Sderot i Ofakim i kibuci Beeri, Reim, Mefalsim, Kisufim i Erez. Sva ova naselja napadnuta su 7. oktobra.
Poslije izraelske okupacije 1967. godine, vlada je uspostavila izraelska naselja između glavnih centara palestinskog naroda u samoj Gazi. Najveće naselje je bilo Guš Katif, blizu Rafe na egipatskoj granici; sve u svemu, izraelske kolonije su pokrivale 20 odsto teritorije Gaze. Početkom 1980-ih, šira oblast Gaze je takođe apsorbirala mnoge izraelske naseljenike evakuirane sa Sinaja nakon mirovnog sporazuma sa Egiptom. Prva ograda oko teritorije podignuta je između 1994. i 1996. godine – vrijeme koje se smatra vrhuncem „mirovnog procesa“. Gaza je tada bila izolovana od ostatka svijeta. Kada su, kao odgovor na palestinski otpor, izraelske kolonije Gaze rasformirane 2005, neki od evakuiranih su odlučili da se presele u naselja blizu granica Gaze. Drugi, napredniji sistem ograđivanja završen je ubrzo poslije toga. Godinu dana nakon što je Hamas preuzeo vlast u Gazi, Izrael je 2007. započeo opsadu u punom obimu, kontrolirajući i ograničavajući tokove osnovnih namirnica i dobara poput hrane, lijekova, struje i benzina. Izraelska vojska vješto kalibrira oskudicu tako da život u Gazi dovede gotovo u potpuni zastoj. Zajedno sa nizom bombardiranja od 2008. do septembra ove godine, u kojima je prema UN bilo oko 3.500 palestinskih žrtava, ta opsada je dovela do humanitarne katastrofe neviđenih razmjera: civilne institucije, bolnice, vodovodni i higijenski sistemi jedva da funkcioniraju, a struje ima samo pola dana. Skoro polovina stanovništva Gaze je nezaposlena, a više od 80 odsto njih se oslanja na pomoć za zadovoljenje osnovnih potreba.
Izraelska vlada nudi velikodušne poreske olakšice (smanjenje poreza na dohodak od 20 odsto, na primjer) stanovnicima izraelskih naselja oko Gaze, od kojih su mnoga nanizana duž puta nekoliko kilometara od linije ograde. Obruč Gaze obuhvata 58 izraelskih naselja u pojasu od 10 kilometara od granice, sa 70.000 stanovnika. Tokom sedamnaest godina otkako je Hamas preuzeo vlast, uprkos sporadičnoj palestinskoj raketnoj i minobacačkoj vatri, kao i izraelskom bombardiranju teritorije udaljene nekoliko kilometara, broj doseljenika je stalno rastao. Rast cijena nekretnina u oblasti Tel Aviva kao i otvorena brda ovog područja (agenti za nekretnine ga zovu „Toskanom sjevernog Negeva“), doveli su do priliva doseljenika srednje klase. Uslovi sa druge strane ograde pogoršali su se obrnuto proporcionalno sve većem napretku regiona. Naselja su centralni dio sistema ograđivanja koji je nametnut Gazi, ali njihovi stanovnici pokušavaju da budu drugačiji od vjerskih doseljenika na Zapadnu obalu. Pokazujući djelimično sljepilo izraelske ljevice, neki doseljenici u Negevu su se uključili u mirovni pokret.
Međusobno povezane elemente opsadne mreže probili su borci Hamasa 7. oktobra. Snajperisti su pucali na kamere koje nadgledaju zabranjenu zonu. Bacali su granate na komunikacione tornjeve. Baraži raketa zasuli su radarski prostor. Umjesto da kopaju tunele ispod zidova, borci su se kretali po tlu. Izraelski posmatrači ili ih nisu vidjeli, ili nisu mogli brzo da jave šta su vidjeli. Borci su eksplozivom probili nekoliko desetina rupa u zidu. Palestinski buldožeri su proširili otvore. Neki borci Hamasa koristili su paraglajdere da pređu granicu. Više od hiljadu ih je upalo u izraelske vojne baze. Izraelska vojska, bez mogućnosti da vidi i čuje, ostala je bez jasne slike bojnog polja, a izraelskim odredima je trebalo nekoliko sati da stignu. Na internetu su se počele pojavljivati nevjerovatne slike: palestinski tinejdžeri na biciklima ili konjima prate borce u prodoru ka zemlji o kojoj su možda slušali od svojih starih, a koja se promjenila do neprepoznatljivosti.
Poslije baza, napadnuta su i izraelska naselja; uslijedili su masakri za koje nikakvo prethodno nasilje ne može biti opravdanje. Porodice su spaljivane ili ustrijeljene u svojim domovima. Ukupno su palestinski borci ubili oko 1.300 izraelskih civila i vojnika. Dvije stotine Izraelaca je zarobljeno i odvedeno u Gazu. Izrael je proveo decenije namjerno zamagljujući granicu između civilnih i vojnih funkcija naselja, ali sada je ta granica zamagljena onako kako izraelska vlada nije mogla ni zamisliti. Najgore su prošli civilni stanovnici koji su bili dio živog zida obruča Gaze. Nisu mogli da se brane kao vojnici, a nisu bili zaštićeni kao civili.
FOTO: (Agencije)
Poslije slika razorenih izraelskih naselja, međunarodna zajednica dala je izraelskoj vojsci zeleno svjetlo i ukinula sva ograničenja koja su možda sputavala Izrael u prethodnim okršajima. Izraelski političari su pozivali na osvetu i otvoreno iskazivali želju da unište Palestince. Komentatori su govorili da Gazu treba „zbrisati sa lica zemlje“ i da je „vrijeme za Nakbu 2“. Revital Gottlieb, član Likuda u Knesetu, napisao je na Twitteru: „Srušite zgrade!! Bombardirajte sve, bez razlike!! Dosta je bilo nemoći. Sposobni ste za to. Svijet nam daje za pravo! Sravnite Gazu. Nema milosti!“
Kako god da se sukob završi, sa Hamasom na vlasti ili bez Hamasa (kladim se na prvo), Izrael neće moći izbjeći pregovore o razmjeni zarobljenika. Za Hamas će početna tačka biti 6.000 Palestinaca koji se trenutno nalaze u izraelskim zatvorima, od kojih su mnogi u administrativnom pritvoru bez suđenja. Zarobljavanje Izraelaca je imalo centralno mjesto u palestinskoj oružanoj borbi tokom svih 75 godina sukoba. Uzimanjem talaca, PLO i druge grupe su imale za cilj da natjeraju Izrael na otvoreno priznanje palestinske nacionalnosti. Izraelski stav 1960-ih bio je negiranje postojanja palestinskog naroda, što je značilo da je logički nemoguće priznati PLO za njihovog legitimnog predstavnika. Poricanje je takođe značilo da nema potrebe da se palestinski borci priznaju kao legitimni borci prema međunarodnom pravu, pa stoga nema ni potrebe da im se dodjeli status zarobljenika u skladu sa Ženevskom konvencijom. Zarobljeni Palestinci držani su u pravnom limbu, slično kao „nezakoniti borci“ iz vremena poslije 11. septembra.
U julu 1968. Narodni front za oslobođenje Palestine (PFLP) oteo je avion izraelske kompanije El-Al i sletio u Alžir, započevši tako niz otmica čiji je neskriveni cilj bio oslobađanje palestinskih zatvorenika. Incident u Alžiru doveo je do toga da su 22 izraelska taoca razmenjena za 16 palestinskih zatvorenika, iako je izraelska vlada negirala da je uopće postojao dogovor. Šesnaest za dvadeset dva: takav kurs razmene nije bio održiv. U septembru 1982, poslije izraelskog napada na Liban, vrhovni štab PFLP-a, kome je na čelu bio Ahmed Jibril, zarobio je tri izraelska vojnika; tri godine kasnije, u onome što je nazvano Jibrilovim sporazumom, Izrael i PFLP konačno su postigli dogovor o razmjeni zarobljenika: tri vojnika za 1.150 palestinskih zatvorenika. U dogovoru iz 2011. o oslobađanju Gilada Shalita, kojeg je Hamas zarobio 2006, kurs razmjene je bio još povoljniji za Palestince: 1.027 zatvorenika za jednog jedinog izraelskog vojnika. Previđajući da će biti primoran da sklopi još mnogo takvih dogovora, Izrael je počeo proizvoljno da hapsi više Palestinaca, uključujući maloljetne, kako bi uvećao svoj posjed za buduću razmjenu. Takođe je zadržavao tela palestinskih boraca, s ciljem da ih vraća u okviru drugih razmjena. Sve ovo osnažuje percepciju da život jednog kolonizatora vrijedi hiljadu puta više od života koloniziranih. Ovakvo kalkuliranje neumoljivo podsjeća na historiju trgovine ljudima. Ali ovdje je kurs razmjene uvjetovan palestinskom borbom s ciljem preokretanja duboke strukturne kolonijalne asimetrije
Različite države se na različite načine odnose prema zarobljavanju svojih vojnika i građana. Evropljani i Japanci obično se upuštaju u tajne razmjene zarobljenika ili pregovaraju o otkupu. SAD i Velika Britanija u javnosti tvrde da ne pregovaraju sa otmičarima i ne ispunjavaju njihove zahtjeve i mada se toga ne pridržavaju uvijek, favoriziraju neaktivnost i ćutanje ako se operacija spasavanja čini nemogućom. Ovo se smatra „manjim zlom“ i dio je onoga što teoretičari vojnih igara nazivaju „ponovljenom igrom“: svaka akcija se procjenjuje u odnosu na njene moguće dugoročne posljedice, tj. procjenjuju se koristi od oslobađanja zatvorenika u odnosu na mogućnost da će razmjena dovesti do toga da će u budućnosti zbog toga biti zarobljeno još više vojnika ili civila.
Kad bilo kog Izraelca zarobe, njegova porodica, prijatelji i pristalice izlaze na ulice i vode kampanju za njegovo oslobađanje. Vlada najčešće nevoljno pristane i sklopi dogovor. Izraelska vojska obično savjetuje vladu da ne sklapa dogovore o razmjeni, ukazujući na sigurnosni rizik koji predstavljaju oslobođeni zarobljenici, posebno viši komandanti, i na vjerovatnoću da će to podstaći palestinske borce na novo uzimanja talaca. Jahja Sinvar, koji je sada lider Hamasa, oslobođen je u okviru razmjene za izraelskog vojnika Gilada Shalita. Veliku građansku akciju protiv takvih razmjena vodio je pokret religioznih naseljenika „Gush Emunim“, koji je razmjene vidio kao izraz krhkosti izraelskog „sekularno-liberalnog“ društva.
Nakon tzv. Jibrilovog sporazuma, izraelska vojska je 1986. izdala kontroverznu „Hanibalovu direktivu“, tajnu operativnu naredbu osmišljenu da se primjeni u slučaju zarobljavanja izraelskog vojnika od strane neregularnih oružanih snaga. Vojska je negirala ovo tumačenje, ali su ga izraelski vojnici shvatili kao dozvolu da ubiju druga pre nego što bude zarobljen. Shaul Mofaz, tadašnji načelnik Generalštaba, objasnio je 1999. ovu strategiju: „Uz sav bol dok ovo izgovaram, oteti vojnik, za razliku od vojnika koji je ubijen, predstavlja nacionalni problem.“ Mada je vojska je tvrdila da je naziv direktive nasumično odabrao kompjuterski program, vrlo je prikladan. Kartaginski general Hanibal Barka ubio se 181. prije naše ere da ne bi pao u ruke Rimljana. Rimljani su pokazali sličnu odlučnost trideset godina pre toga: kada je Hanibal tražio otkup za rimske vojnike koje je zarobio u pobjedi kod Kane, Senat je, poslije žestoke rasprave, to odbio i zatvorenici su pogubljeni.
Tokom ofanzive na Gazu 1. augusta 2014, poznate kao Operacija Zaštitna ivica, palestinski borci su zarobili jednog izraelskog vojnika u blizini Rafe, a „Hanibalova direktiva“ je stupila na snagu. Avijacija je bombardirala sistem tunela u koji je vojnik odvjeden i u bombardiranju je ubijeno 135 palestinskih civila, uključujući čitave porodice. Vojska je potom opozvala direktivu. Ali sa trenutnim neselektivnim bombardiranjem Gaze, čini se da se vlada ne samo odlučila na dosad neviđeno uništavanje naroda Gaze, već se i vratila principu da više voli mrtve zarobljenike nego dogovor. Bezalel Smotrich, izraelski ministar finansija, pozvao je da se na Hamas udari „nemilosrdno, i da se pitanje zarobljenika ne uzima ozbiljno u razmatranje“. Gilad Erdan, izraelski ambasador u UN, rekao je da nas taoci „neće sprečiti da uradimo ono što treba da uradimo“. Ali u ovom ratu sudbina civila u Gazi i zarobljenih Izraelaca je nerazmrsivo prepletena, baš kao i sudbina oba naroda.
Autor Eyal Weizman je osnivač i direktor organizacije „Forensic Architecture“ i profesor na Univerzitetu Goldsmit u Londonu, gde je 2005. osnovao Centar za istraživačku arhitekturu.
(TBT, London Review of Books)
