GEOPOLITIKA
Ruski nacionalizam je oduvijek imao mesijansku crtu i
karakterističan pogled na svoju ulogu kao primjer za ostatak svijeta. Danas se
ruskih mislioci ponovo okreću idejama devetnaestovjekovnih slavenofila, odnosno
mitu o Rusiji kao Trećem Rimu
FOTO: Putin (AP)
Sumirajući svoje osmogodišnje iskustvo s odlazećom američkom
administracijom bivšeg predsjednika Baracka Obame, premijer Rusije Dimitrij
Medvedev je na Facebooku napisao: “Obamina administracija je veoma kratkovida u
pogledu složenog i važnog pitanja odnosa s Rusijom“. Prema njegovim riječima,
Amerikanci su zaboravili činjenicu da Rusija nija banana-država.
Medvedev je posljednji u dugačkom nizu posthladnoratovskih
ruskih lidera koji su pokazali slično negodovanje.
Nakon raspada Sovjetskog saveza krajem 1991. godine, ruska ekonomija se našla u
razvalinama. Četvrt vijeka kasnije, stvari se čine stabilnijim, ali njihova
sumorna slika istrajava. Iako šesta po velični na svijetu, privreda Rusije se
još uvek u mnogome zasniva na sirovinama. Njeni veliki dijelovi se označavaju
kao „strateški osjetljivi“, što ih u praksi čini zatvorenim za reforme. Zapadne
sankcije su tokom posljednjih nekoliko godina dodatno obogaljile rusku
ekonomiju i učinile je još manje sposobnom za promjene. Iako nije banana
država, Rusija ekonomski ipak ne stoji dobro.
Zato se Medvedev u gorepomenutoj Facebook objavi nije
dotakao privrednih pitanja. Umjesto toga, fokusirao se na politiku kritikujući
američku nespremnost da Rusiju uvaži kao ravnopravnog takmaca, kao što je to
bio slučaj s nekadašnjim Sovjetskim savezom. Prema ruskom gledištu, velika
razlika u ekonomskoj moći između nje i SAD-a, pa čak i Kine, politički nije
relevantna i ne treba da utiče na status Rusije kao velike sile.
Uprkos, ili čak zahvaljujući finansijskim problemima u
kojima se nalaze, Rusi postaju opsjednuti idejom velike sile i podržat će
lidera koji će njihovoj državi obezbijediti takav status. Na pitanje prošlogodišnje
anketa o tome da li je Rusiji potreban lider s „čvrstom rukom“, čak 60%
ispitanika odgovorilo je potvrdno. Putinov rejting je s tim u skladu veoma
visok, a popularnost koju mu je aneksija Krima iz 2014. godine donijela nimalo
ne jenjava. Čak je i opozicija aktuelnom režimu mahom nacionalistička, a ne
liberalna. Tome je doprinijela i višegodišnja promocija nacionalnih ideja koje
su u prvom redu servirane gradskoj radničkoj klasi i ruralnom stanovništvu.
Ranjeni ponos
Ruski nacionalizam je oduvijek imao mesijansku crtu i
karakterističan pogled na svoju ulogu kao primjer za ostatak svijeta. U
devetnaestom vijeku, grupa slavenofilskih intelektualaca posmatrala je carsku
Rusiju kao kontra teg Zapadu čije je moderne prosvjetiteljske vrijednosti ocijenila
kao materijalističke i dekadentne. Nakon toga, u 20. vijeku, Sovjetski Savez je
položio pravu na drugačiju sudbinsku ulogu, kao prva komunistička država svijeta,
čiji je san okončan padom socijalističkog režima.
Danas se grupa ruskih mislilaca ponovo okreće idejama devetnaestovjekovnih
slavenofila nastojeći da na njima izgradi predstavu ruske posebnosti za 21. vijek.
Glavna među njihovim tezama jeste ona o
Rusiji kao Trećem Rimu, istinskom zaštitniku hrišćanske civilizacije nakon pada
Prvog Rima u raskol, a Drugog, Konstantinopolja, pod vlas osmanskih Turaka. U
svojoj knjizi pod naslovom „Novi Treći Rim: tumačenja ruskog nacionalističkog
mita“, Džardaj Ostbo prati rad četvorice savremenih ruskih filozofa i njihove
ideje oživljavanja ovog starog ruskog mita.
Iz Vizantije s ljubavlju
Historijski posmatrano, ideja Rusije kao Trećeg Rima prvi
put se pominje u pismu ruskog monaha Filofeja iz 1523. godine. On je historiju
hrišćanstva podijelio na tri dijela. Prvi Rim je, po njegovom pisanju, trajao
dok god je Vizantija igrala dominantnu ulogu u hrišćanskom svijetu, a završio
se jačanjem Karla Velikog čije je djelovanje omogućilo kasnije širenje
rimo-katoličanstva po Zapadnoj Evropi. Drugim Rim je trajao dok god je
Vizantija uspjevala da pruži otpor naletu zapadnjaka, odnosno do Florentinske
unije iz 1439. godine. Budući da je najveći dio hrišćanstva nakon pada
Konstantinopolja 1453. bio ili u katoličkoj jeresi, ili pod islamskom vlašću,
Rusija je postala posljednja sila koja će kao pravoslavni Treći Rim, pružiti
otpor dolasku Antihrista.
Drugi pomeni Trećeg Rima iz tog vremena tiču se neposrednije
politike i vezani su za ambicije moskovskih knezova. Godine 1589. u osnivačkoj
povelji Ruske patrijaršije, eksplicitno se pominje ova ideja, uz napomenu da
ona ruskim vladarima daje pravo ne samo na vlast nad sopstvenom zemljom, već i
bad čitavim svijetom. Tako je iz sfera drevne crkvene istorije pojam Trećeg
Rima prešao u tekuću politiku. Nakon dva vijeka relativnog mirovanja, on se
ponovo našao u žiži interesovanja devetnaestovjekovni Slavenofila koji su
Rusiju posmatrali kao branitelja svega dobrog (ruske nacije), ispravnog
(pravoslavne vjere), i lijepog (ruske zemlje i kulture) nakon pada Vizantije.
Ostbo navodi kako se upravo ova ideja, blago izmijenjena, ponovo našla u centru
ruske političke misli.
Savremeni ruski nacionalisti uglogu svoje države vide u
otporu liberalizmu Zapada. Najistaknutiji predstavnik ove misli jeste
Aleksandar Geljevič Dugin. On je tokom devedesetih godina izrastao u glavnog
ujedinitelja i primarnog nosioca radikalnog ruskog nacionalizma, dijelom
zahvaljujući njegovim snažnim vezama i zapaženim vojnim kontaktima. Lista
njegovih saradnika svojevrsni je popis ruskih nacionalista. Kao
dvadesetpetogodišnjak, Dugin se 1988. priključio desničarskom pokretu „Pamjat“,
radio je s Aleksandrom Prohanovim, a sarađivao s Genadijem Zjuganovim, liderom
ostataka Komunističke partije.
Ipak, najveći uspjeh Dugin postiže zahvaljujući svom
zapaženom pisanju. Nakon prevođenja dijela brojnih evropskih fašista, poput
Julijusa Evole, na ruski, Dugin je 1997. objavio svoje glavno djelo pod
naslovom „Osnovi geopolitike“. U ovoj knjizi, on najavljuje sukob SAD-a i
Rusije, i to kao nastavak vječnog historijskog konflikta sila Mora i Kopna.
Dugin je tako postao nasljednik ruskih evroazijatskih mislilaca 20. vijeka koji
su boljševičku revoluciju posmatrali kao nužno zlo u preobražaju Rusije u jednu
savremenu, kontinentalnu imperijalnu silu koja će postati okosnica velikog
evroazijskog saveza.
U sopstvenom tumačenju mita ruskog Trećeg Rima, Dugin jasno
označava uzvišenu poziciju Rusije, ali istovremeno pokazuje i veliko
interesovanje za Drugi Rim, Vizantiju. Neki ovo pripisuju činjenici da dugim
pripada Starovjercima, ruskoj pravoslavnoj sekti nastaloj otcjepljenjem onih
crkvenih činilaca koji nisu hteli da prihvate reforme Petra Velikog kojima se
Rusija udaljila od vizantijskog nasljeđa. Dugin s tim u skladu piše: „naša
formula je jasna, Zapad je zao, Vizantija je dobra, sve loše napisano o njoj je
laž, ako kritikujete Vizantiju, vi ste ruski neprijatelj“. Prema njegovom shvatanju,
Vizantija je čisti, desničarski, savršeni ideal kome savremena Rusija treba da
teži. Što se kritičara tiče, Dugin nema
problema u razračunavanju s njima. Zapravo, 2014. godine, on je izgubio mjesto
predavača na univerzitetu jer je pozivao na ubistva Ukrajinaca.
Ovakvo nasilje Dugin pravda tvrdnjom da je Rusija svjetski
Katehon. Ovaj opskuran grčki pojam koji zatičeno u drugoj poslanici Apostola
Pavla Solunjanima, grubo se može prevesti kao „onaj koji drži na okupu“, dakle
ona sila dobra koja sprječava da svijet potone u zlo. Iako se među učenim
ljudima još uvijek vode sporovi oko značenja Katehona, za Ruse on predstavlja
onu silu koja sprečava dolazak Antihrista. Prema Duginovim riječima, Rusija je
utoliko bolji Katehon koliko je bliža idealu Vizantije. Ova ideja koja zarad
uzvišenog cilja opravdava skoro svako spoljnopolitičko sredstvo postaje sve
popularnija u Rusiji. Stoga ni ne čudi odbacivanje ideje da se snaga svjetskog
čuvara može mjeriti stopom BDP-a.
FOTO: (Reuters)
Nacionalistički front
Dok je Dugin čovjek koji okuplja različite ogranke ruskog
nacionalizma i služi kao njegova zlokobna slika u javnosti, Natalija
Naročnitskaja je tipični državni akademac (i bivši poslanik u Dumi zaslužan za
usvajanje zakona o nevladinim organizacijama 2012. godine). Historija govori o
porijeklu države, a najveći izazov savremene ruske historiografije jeste
povezivanje carističke, sovjetske i postsovjetske Rusije u jednu cjelinu.
Naročnitskaja,kao doslevni slovenofil, predstavlja idealnog režimskog historičara.
Ona nastoji da izgladi sve protivrječnosti koje dijele različite periode ruske historije
insistirajući na neprekinutom kontinuitetu njene državnosti. Nije ni čudo što
ju je Medvedev 2009. godine imenovao kao člana komisije za suzbijanje pokušaja
falsifikovanja historije na štetu ruskih nacionalnih interesa.
Njen pogled na mit Trećeg Rima posmatra razvoj hrišćanskog
progresivizma kao različit od i suprotstvaljen ideji progresa prihvaćenoj na
Zapadu. Dok Zapad svoj modernizam crpi iz Renesanske i Prosvetiteljstva, te
prekida kontinuiteta sa srednjovjekovljem, Naročnitskaja takvu modernost vidi
kao suštu suprotnost Rusiji i pravoslavlju. Naročito je interesantna njena za
savremene Slavenofile karakteristična interpretacije Trećeg Rima kao živog
organizma kojeg na zemlji čine vjerni narod i Crkva. Tako se svaki iskreni Rus
nalazi u mističnoj vezi sa svojim sunarodnicima uključujući i pripadnike
političke elite.
Treći mislilac kojim se Ostbo bavi jeste Vadim Cimburski,
filozof koji je preminuo 2009. godine. Dok se njegove kolege zalažu za otvorenu
konfrontaciju Rusije sa Zapadom, Cimburski se kloni spoljne politike. Njegova
osnovna ideja ogleda se u Rusiji kao jedinom preostalom ostrvu pravednosti u
moru protivnika od kojih mora da se izoluje. Njegova misao objedinjuje geopolitiku
i organski oblik pravoslavnog učenja koji historiju posmatra kao sukob
civilizacija u kome jedna od njih, posthrišćanski Zapad, nastoji da nadvlada
sve ostale. Za njega je historija eshatološka drama: on se gnuša svijeta u kome
bi neke vrijednosti, poput zapadnog shvatanja ljudskih prava, bile uzdignute na
nivo iznad nacionalne suverenosti, dovodeći tako svijet na ivicu propasti.
Ipak, za razliku od Dugina,on vjeruje da Rusija nema šta da traži van svog euroazijskog
ostrva i da ne treba da se miješa u poslove ostatka planete.
Četvrti nacionalista kojim se Ostbo u svojoj knjizi bavi
odudara od dosadašnja tri autora, budući da se ne radi o akademcu. S druge
strane, riječ je o čovjeku koji ima najprecizniju spoljnopolitičku doktrinu.
Jegor Holmogorov je konzervativni novinar koji nudi veoma jednostavan pogled na
historiju: sve što je Rusiji prethodilo, postojalo je s ciljem njenog nastanka,
a sve što joj slijedi u suštini nije važno. Rječju „Rusija je sve, sve ostalo
nije ništa“. Rusi, pod koje Holmogorov ubraja i Beloruse i Ukrajince su Bogom
izabran narod, a ruska nacionalna svijest najstarija je na svijetu. Rusija na
prvom mjestu i Rusija za Ruse. Mit Trećeg Rima on koristi kao još jedan izraz
superiornosti njegove nacije pri čemu pokazuje entuzijazam za militarizam i
rat. Uloga vojske je da ostatku svijeta pokaže rusku veličinu. „Nemoguće je za
državu naše veličine i supersilu naše snage da opstane bez težnje ka
superiornosti.“ Ovakvi pogledi, upareni s njegovim pravoslavnim
konzervativizmom, nalijepili su mu etiketu „nuklearnog pravoslavca“.
Što se više stvari mijenjaju…
Postoje bitne razlike u tumačenju mita o Trećem Rimu
pomenutih autora, ali je od većeg značaja njihova složnost koja okuplja i
većinu drugih ruskih nacionalista. Jedan od zajedničkih osnova tog okupljanja
jeste posmatranje religije kao osnova ruske veličine. Ovome se sve više okreću
i političke elite u zemlji. Pored toga, prisutni su i anti-zapadnjaštvo i
težnja da se očuva dio sovjetskog nasljeđa kao jednog od oblika ruske historijske
snage. Pored svega navedenog, izdvajamo još tri činioca karakteristična za
savremeni ruski nacionalizam. To su stvaranje mita, historiozofija, i
manihejstvo.
Ostbo se uglavnom bavi mitom, o čemu svjedoči i podnaslov
njegove knjige. Antropolozi poput Edmunda Liča su isticali kako se jedna od
glavnih uloga mita stvaranje posebne misaone matrice. Ostbo se također bavi
ovom njihovom produktivnošću koja životu daje smisao, osnažuje koheziju grupa,
i mobiliše ljude u akciju. Također, treba istaći i neizbježnost mita kao
sastavnog dijela svakog političkog života.
Svaka nacija ima svoje mitove. Ono, pak, što fascinira jeste
činjenica da čak ni pomenuti ruski akademici ne nastoje da razdvoje mit i historiju,
što savremena 250 godina stara historiografija ne dopušta. Tako se ruski
nacionalisti nalaze u jednom predprosvjetiteljskom vremenu, a njihova kritika prosvjetiteljstva
nije samo eksplicitna, već se tiče i mitskog okvira koji oni dodjeljuju svom
radu.
Sve navedene tendencije predstavljaju povratak
historiozofskom načinu mišljenja koji umjesto odgovora na pitanja savremene historiografije
nastoji da nađe suštinski značaj historijskih dešavanja. U tom nastojanju historija
se posmatra ne samo kao prošlost, već i kao njena uloga u sadašnjosti, odnosno
budućnosti.
Internacionala alternativne desnice
Ruski nacionalizam nije usamljen u svojoj kritici Zapada. Tu
mu se pridružuju i iranski i turski nacionalizam, primjera radi. Radikalna
desnica na samom Zapadu se takođe može složiti da je prosvjetiteljstvom
izgubljeno njegovo pravo lice i da je jedini put napred zapravo povratak u
prošlost. Kako je navedeno u knjizi „Evroazijanstvo“ Marlene Laurel, Duginov
pokret nastoji da stvori snažne veze s krajnje desnim miljeom na zapadu. I u
SAD-u postoji povećano interesovanje za tradicionalizam ruskog predsjednika.
Posmatrači ovog fenomena mogu zaboraviti da je radikalna desnica dvadesetih
godina prošlog vijeka nastala upravo kao internacionalni pokret. Ova veza ne
ostaje ograničena na intelektualni plan – Putin je potpisao sporazum o saradnji
s austrijskim ekstremnim desničarima, što predstavlja samo uvod u pojačanu
kooperaciju različitih desnih frakcija. Ruski izolacionisti poput Cimburskog
vide malo koristi u ovakvim sporazumima, dok imperijaliste poput Holmogorova
slabo zanima ono što se dešava u svijetu izvan matice. Drugi, poput za
sklapanje političkih saveza talentovanog Dugina, pokazuju da ruski nacionalisti
ne mrze sve strance. Budući da je njihova glavna meta zapadni liberalizam, oni
će u anti-liberalima zapadnog društva naći prirodne saveznike. Kako se ruski
nacinoalizam kreće sve bliže srcu ruske spoljne politike, tako će se i ovi
činioci prema tome odgovarajuće postaviti.
(TBT, FA, Newsweek.rs)
