Krajem septembra, Srbija je rasporedila napredno oružje na svoju granicu sa Kosovom, što je predstavljalo jedno od najvećih srpskih vojnih gomilanja od kraja rata na Kosovu pre skoro četvrt stoljeća. U Sjedinjenim Državama, portparol Savjeta za nacionalnu sigurnost nazvao je to „isceniranjem napredne srpske artiljerije, tenkova i jedinica mehanizirane pješadije bez presedana“. Američki državni sekretar Entony Blinken pozvao je predsjednika Srbije Aleksandra Vučića da zatraži “odmah deeskalaciju”.
Iako su zapadni mediji u to vrijeme u velikoj mjeri zanemarili to nagomilavanje – i od tada je zaboravljeno usred izbijanja rata između Izraela i Hamasa – dio je alarmantnog razvoja događaja na Balkanu. Neposredni izgovor za srpsku mobilizaciju bili su višemjesečni nemiri između Kosova i Srbije, koji su održavali krhki mir otkako je kampanja NATO bombadiranja pomogla Kosovu da dobije de facto nezavisnost od Beograda u ratu 1998-99. Srbija je u maju stavila svoje trupe u borbenu pripravnost nakon što su se etnički Srbi koji žive na Kosovu sukobili sa kosovskom policijom. A onda je u septembru, neposredno preij nedavne mobilizacije na granici, 30 teško naoružanih etničkih Srba napalo policijsku patrolu na Kosovu, pri čemu su četiri osobe poginule.
Ali postoje mnoge naznake da ovi incidenti prevazilaze poznate tenzije koje su opstajale proteklih godina. Ovi incidenti takođe pokazuju rastuću prijetnju koju Rusija, partner Srbije, predstavlja za region. 2022. godine, na primjer, premijerka Srbije Ana Brnabić rekla je da su Kosovo i Srbija „na ivici oružanog sukoba“. A Moskva — koja ne priznaje nezavisnost Kosova — raspirivala je vatru, koristeći informativne operacije kako bi podstakla nepovjerenje kosovsko-srpskih i širila jastrebove poruke koje polariziraju region po etničkim i vjerskim linijama. Rusija je takođe naoružala Srbiju, istovremeno povećavajući energetsku zavisnost Srbije od svojih kompanija obezbjeđujući gas i naftu po velikom popustu. Moskva je obećala Beogradu da će blokirati Kosovo da postane država članica UN. “Velika eksplozija se sprema u centru Evrope”, rekao je u maju ruski ministar inostranih poslova Sergej Lavrov. Možda je to bilo hvalisanje.
Dio razloga zašto Rusija rado potpiruje historijski sukob između Kosova i Srbije je zato što to naglašava resurse NATO-a i podriva moć SAD u Evropi. NATO je primorao Srbiju da se povuče sa Kosova 1999. godine, a alijansa od tada održava male mirovne snage NATO trupa u ovoj potonjoj zemlji. Kao rezultat toga, rastuće tenzije između Kosova i Srbije testiraju snagu NATO-a u regionu. Podrška Srbiji takođe daje Rusiji uporište na Balkanu. Srpski zvaničnici su zahvalili Rusiji na „podršci teritorijalnom integritetu i suverenitetu Srbije“ i istakli da je podrška Moskve razlog zašto Srbija odbija da uvede sankcije Rusiji.
Izvršavajući pritisak na Beograd, Sjedinjene Države su uspjele smiriti posljednji nalet nemira, a Vučić je nekoliko dana kasnije izjavio da će povući snage na granici i da Srbija nema namjeru da izvrši invaziju na Kosovo. Ali tenzije su i dalje visoke. Kosovo je septembarske napade označilo kao terorizam, dok je Vučić optužio Kosovo da je izvršilo „brutalno etničko čišćenje“ nad etničkim Srbima na Kosovu uz pomoć „međunarodne zajednice“. A Vučić ne treba da vodi punu vojnu kampanju na Kosovu da bi unaprijedio svoj projekat destabilizacije zemlje i ponižavanja NATO-a. Poput predsjednika Rusije Vladimira Putina, Vučić koristi paravojne grupe da unaprijedi svoje ciljeve. Prema kosovskoj vladi, Beograd je pomogao u organizaciji napada u septembru. Vučić bi mogao da iskoristi „male zelene čovječuljke“ da preuzme kontrolu nad sjeverom Kosova, a da pritom zadrži uvjerljivo poricanje, baš kao što je Putin učinio na Krimu.
Vrijeme je, dakle, da NATO odlučno stane na kraj Vučićevoj stranci koju je omogućio Kremlj. Sjedinjene Države i Evropa moraju jasno staviti do znanja Beogradu i Moskvi da će reagirati snažno i oštro na buduće balkanske provokacije. Oni moraju ojačati prisustvo NATO-a u regionu i uspostaviti kredibilne crvene linije koje Srbija ne može da pređe bez izazivanja vojne konfrontacije sa NATO snagama. I moraju sankcionirati Beograd ako se srpski lideri ne udalje od Moskve i ne deeskaliraju tenzije.
OSOVINA ZLA
Vučićeva pojava kao ključnog pokretača tenzija sa Kosovom ne bi trebalo da bude iznenađenje. Kao mlad političar, Vučić je bio tvrdokorni srpski nacionalista. Tokom balkanskih ratova koji su uslijedili nakon raspada Jugoslavije – u kojima su se Albanci, Bosanski Muslimani, Hrvati i Srbi međusobno ubijali dok su pokušavali da kontroliraju region – Vučić je ohrabrivao novu srpsku državu da slomi svoje etničke protivnike. Osjećao je posebnu ljutnju prema kosovskim Albancima, koji su većinom muslimani i čine više od 90 odsto stanovništva Kosova. „Za svakog ubijenog Srbina ubit ćemo 100 muslimana“, rekao je Vučić u obraćanju 1995. godine. 1998. postao je ministar informiranja predsjednika Srbije Slobodana Miloševića. Miloševićev režim, ozloglašen po posebno brutalnim ubistvima Albanaca, raspao se nakon intervencije NATO-a. Miloševića je zbog ratnih zločina uhapsio Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju. Umro je u zatvoru prije nego što je mogao biti osuđen.
Danas je Vučić više oportunista nego nacionalista, vođen uglavnom željom da ostane na funkciji i proširi svoju moć. Ali ova nova motivacija predsjednika Srbije nije učinila posebno dobronamjernim. Vučić ima političke koristi od haosa na Balkanu, što mu pomaže da opravda svoju političku relevantnost i zadrži kontrolu. Kriza na Kosovu, na primjer, pomaže Vučiću da skrene pažnju sa sopstvenih unutrašnjih političkih pitanja i uguši antivladine proteste. To je također poboljšalo njegovu međunarodnu poziciju. Eskalacijom i deeskalacijom krize na Kosovu, Vučić se pozicionirao kao određivač stabilnosti regiona, omogućavajući mu da pregovara i cjenjka sa zemljama Zapada, obećavajući da će ublažiti tenzije ako ispune njegove zahtjeve za ekonomskom podrškom.
Takvo cjenkanje je samo jedan od načina na koji je Vučić izigrao SAD i Evropu. On je takođe povezao EU kao dio nastojanja Srbije za članstvo. Evropski lideri, uključujući Ursulu von der Leyen, predsjednicu Evropske komisije, kažu da žele Srbiju u toj organizaciji, a Vučić je, teoretski, pristao na pristupanje. Ali on to čini jednostavno zato što to donosi pomoć EU, a ono što on zaista želi je da zadrži Srbiju na dugom i beskonačnom putu prijema. On ne želi da se pridruži organizaciji koja bi ga prisilila da jača vladavinu prava.
Mnogi Srbi vjeruju u rusku priču o ratu u Ukrajini.
U stvari, čim je Vučić došao na vlast, on je potkopao svu prozapadnu političku opoziciju dok je jačao ekstremno desničarske srpske grupe kako bi poboljšao svoj politički položaj. Da bi proširio svoju moć u regionu, on takođe pokušava zadržatii etničke Srbe na Kosovu u orbiti Beograda. A Vučić i dalje izgleda zainteresiran za nasilno zauzimanje dijelova Kosova. „Svi Srbi znaju da su izgubili Kosovo“, izjavio je on 2018. „Ali pokušaću sve što je u mojoj moći da povratim ono što mogu, tako da na kraju to nije potpuni poraz ili potpuni gubitak“. Budući da je Zapad zauzet snabdijevanjem Ukrajine, podrškom Izraelu i ograničavanjem Kine, Vučić vjeruje da bi njegova prilika za operacije na Kosovu mogla doći uskoro.
Međutim, da bi uspio, Vučiću je potrebna Putinova pomoć. On želi, prije svega, rusku energiju: ključno oruđe uticaja Moskve. Ali Rusija i Srbija su takođe pojačale svoju vojno-tehničku saradnju (koju je Beograd tada koristio kao moneta za pregovaranje sa Zapadom). Vučić je čak pozvao Moskvu u pomoć u domaćim problemima. U maju je, na primer, Vučić upozorio na „pokušaje obojenih revolucija“ – seriju protestnih pokreta koji su pomogli da se svrgnu proruski vladari u postsovjetskim državama – a 2021. Srbija i Rusija su se obavezale da će se zajedno boriti protiv njih. Rezultat bi mogao biti rusko mješanje u vanredne parlamentarne izbore u Srbiji 17. decembra, koje je Vučić raspisao u oktobru.
Da bi pobjedio na tim izborima, Vučić će se vjerovatno u velikoj mjeri oslanjati na medije. To je domen koji Vučić, kao bivši ministar informiranja Srbije, dobro poznaje. Pod Vučićevim nadzorom, Beograd je širio dezinformacije kako bi pripremio Srbe za eskalacije na Kosovu, uključujući optuživanje Ujedinjenog Kraljevstva da planira rat za nezavisnost Kosova, navodeći da je premijer Kosova sprovodio akte „terora protiv Srba“ i optužujući NATO za porast stope raka u zemlji, za koji Beograd tvrdi da je rezultat toga što je NATO koristio municiju sa osiromašenim uranijumom tokom svoje intervencije 1999. godine. Srpske novine, koje se u velikoj meri pridržavaju vladine linije, pune su antikosovskih narativa, a srpske radio-stanice pršte od patriotskih pjesama. Srpske ulice preplavljene su grafitima na kojima piše “Kosovo je Srbija” ili “Kada se vojska vrati na Kosovo”. (Potonji slogan, u stvari, poziva Srbiju da izvrši invaziju na Kosovo).
Rusija je pomogla. U svojim gradovima postavila je bilborde na kojima piše: „Zajedno sa Srbijom tugujemo / Jedna boja, jedna vjera, jedna krv“, podržavajući teritorijalne pretenzije Srbije. Takođe je odjeknula srpsku propagandu u svojim medijima, kojima Vučić dozvoljava da slobodno rade u svojoj državi. Ove stanice, kao što su RT i Sputnjik, iskoristile su ovu slobodu da šire proruske poruke o Ukrajini uz prosrpske poruke — i to sa velikim uspjehom. Mnogi Srbi vjeruju da ruska priča o ratu, a domaći mediji u Srbiji su usvojili naracije Kremlja i širili moskovsku propagandu. Srpski izvori vijesti, na primjer, često prikazuju Ukrajince kao naciste i lažno izjavljuju da je Ukrajina prva napala Rusiju.
Za Putina je ovo otvaranje bilo blagodat. Rusija gleda na Balkan kao na mehki tbruh Evrope, a Moskva smatra da je Srbija njena najranjivija tačka. Njegov cilj je pretvoriti Moskvu u jedinog pouzdanog pregovarača o sukobima na Balkanu – dajući Kremlju polugu nad zapadnim silama. Na kraju krajeva, ako mir na Balkanu zavisi od Putina, zvaničnici NATO-a bi možda morali učiniti ustupke Moskvi ako žele izbjeći rat. Gurajući Balkan na ivicu, on se takođe nada da će pokazati da je NATO tigar od papira i da neće djelovati ako bude istinski testiran. Čak i ako NATO uzvrati Srbiji, Putin bi ipak mogao pobjediti. Otvaranjem drugog fronta, Zapad bi imao manje kapaciteta da pomogne Ukrajini.
Kremlj ima i druge razloge da podrži haos na Balkanu. Putin koristi takozvani kosovski presedan da odbrani svoju ilegalnu invaziju na Ukrajinu, tvrdeći da je aneksija ukrajinskih teritorija opravdana nezavisnošću Kosova. Prema ovoj perverznoj logici, koju je artikulirao stalni predstavnik Rusije u UN u januarskom govoru, nezakoniti i divlje lažni referendumi o aneksiji održani na okupiranim ukrajinskim teritorijama slični su borbi Kosova za slobodu od Srbije prije više od dvije decenije. Kosovo je, drugim riječima, imalo pravo da napusti Srbiju, pa tako i okupirane ukrajinske teritorije imaju pravo da se pridruže Rusiji. (Činjenica da Rusija ne priznaje nezavisnost Kosova, ili da je nezavisnost Kosova, u stvari, presedan u borbi Ukrajine za slobodu, ironije su kojima se Moskva nije pozabavila.)
Podrška Kremlja Beogradu prevazilazi uske interese: Rusija ima istinsku ideološku vezu sa srpskim nacionalistima. Putin je radio na pozicioniranju Rusije kao vodećeg branioca tradicionalnih kulturnih vrijednosti – kao što su stroge rodne uloge i konzervativno kršćanstvo – protiv liberalnog Zapada. Mnogi Srbi su prirodni partneri. Srpski mediji su optužili Zapad da pokušava uništiti Rusku i Srpsku pravoslavnu crkvu, i kritizirali su liberalnu politiku, kao što su prava LGBTQ osoba. Mnogi u Srbiji podržavaju stvaranje „srpskog svijeta“ – balkanskog ekvivalenta Putinovom „ruskom svijetu“ – osmišljenog da ujedini sve Srbe, uključujući i one na Kosovu, u zajednički srpski kulturni okvir. Obje države čak imaju temeljne mitove koji su ukorijenjeni u teritorijama koje bi željele zauzeti. Mnogi ruski nacionalisti, sa svoje strane, vezuju rusku civilizaciju do princa koji je vladao iz današnjeg Kijeva. Mnogi Srbi smatraju da njihova zemlja treba da povrati Kosovo jer je to dom mnogih srednjovekovnih srpskih pravoslavnih manastira i mesto Kosovske bitke 1389. godine, kada je rođen mit o stvaranju srpske civilizacije.
POTČINITE SE!
Zapadni lideri shvataju da je Vučić u najmanju ruku u velikoj mJeri motiviRan željom da ostane na vlasti. Kao rezultat toga, oni pokušavaju da umire predsJednika Srbije davanjem podsticaja Beogradu, uključujući ekonomske inicijative i investicije, koji su osmišljeni da zaustave njegovu eskalaciju. U junu, na primJer, mJesec dana nakon što su etnički Srbi ranili mirovne snage NATO-a, EU je Srbiji dala finansijski grant. Ambasador SAD u Srbiji nazvao je Vučića „konstruktivnim partnerom“, a kada su srpske oružane snage u junu učestvovale u multinacionalnoj vojnoj vežbi sa NATO-om, američka ambasada je insistirala da je Beograd izabrao Zapad umJesto Rusije. Vučić nastavlja da hoda po zategnutom konopcu u odnosu sa Zapadom. Prema dokumentu koji je procurio, Srbija je pristala da dostavi municiju Ukrajini, a Vučić tu tvrdnju nije odbacio. Prošlog marta Srbija je čak glasala za rezoluciju UN kojom se osuđuje ruska agresija.
Ali ovi koraci su samo dIo Vučićevog balansiranja. Vojna vežba se u Srbiji organizira od 2014. godine i malo zahtjeva od Beograda. Za Vučića je isporuka municije u Ukrajinu jednostavno poslovni dogovor i nije narušila rusko-srpske odnose. A rezolucija UN-a bila je čisto simbolična – prilika da se zemlja ojača u očima zapadnih lidera bez ugrožavanja njenih odnosa s Moskvom. Zapravo, pravo, šifrovano značenje rezolucije bilo je da Srbija neće odustati od svojih pretenzija na Kosovo. „Za nas je Krim Ukrajina, Donbas je Ukrajina i tako će i ostati“, rekao je Vučić januara 2023. Ali to je samo zato što Beograd vjeruje da je, kako piše na srpskim grafitima, „Kosovo Srbija“.
Ako Zapad nastavi da omogućava Vučića, to će ga jednostavno ohrabriti. On će nastaviti da testira NATO i pokušava da dokaže da je alijansa bezuba. Zapad mu je već dao ohrabrujuće signale: nakon što je više od 30 mirovnih snaga NATO-a povređeno u majskim sukobima sa srpskim demonstrantima, alijansa nije privela nasilne demonstrante iz straha da će to eskalirati sukob. Ali takva suzdržanost je poziv na dalju eskalaciju kako Vučića, tako i Kremlja. Ruski zvaničnici posmatraju šta se dešava na Kosovu i pitaju se da li mogu da se izvuku napadom na NATO snage i postrojenja.
Rusija ima istinsku ideološku vezu sa srpskim nacionalistima.
Kosovo je, sa svoje strane, ponekad ignoriralo ciljeve Zapada. Na primjer, zemlje NATO-a guraju Kosovo da uspostavi Zajednicu srpskih općina, što Kosovo do sada nije učinilo. Zapad je, s tim u vezi, optužio Kosovo da nasilno postavlja albanske gradonačelnike u većinski srpske gradove i na taj način podiže tenzije sa Srbijom. Kao odgovor, Sjedinjene Države su uvele mjere protiv Kosova i otkazale učešće zemlje u vojnoj vežbi Defender Europe 2023 koju je predvodio Washington. Ali ništa od ponašanja Kosova ne opravdava de facto kampanju Srbije da podriva svoju nezavisnost.
Kako bi pokušao obuzdati sukob, nedjelju dana nakon napada u maju, NATO je povećao svoje prisustvo u regionu sa novom legijom od otprilike 500 turskih vojnika. NATO je također razmjestio stotine britanskih vojnika u zemlji u oktobru. Ali ove mjere su nedovoljne. NATO mora da stvori koaliciju voljnih, na čelu sa Sjedinjenim Državama, koja može uspešno izvršiti pritisak na Beograd i Moskvu da prestanu promovirati političku nestabilnost. To znači jasno staviti do znanja Vučiću da će se, ako nastavi sa eskalacijskim mjerama, suočiti sa eskalirajućim nizom opipljivih posljedica – uključujući, moguće, i sankcije.
Zapad je u dobroj poziciji da preduzme takve korake. U junu 2021., američki predsjednik Joe Biden potpisao je izvršnu uredbu kojom se Washingtonu dozvoljava da uvede sankcije protiv svakoga ko destabilizuje zapadni Balkan. Washington ne bi trebao biti sramežljiv da ih koristi protiv pojedinaca koji (prema riječima naredbe) “prijete miru, sigurnosti, stabilnosti ili teritorijalnom integritetu” u regionu. Da bi američke sankcije imale maksimalan učinak, Ujedinjeno Kraljevstvo i EU bi se trebale pridružiti naporima Washingtona. Evropski lideri bi, u najmanju ruku, trebalo da buduću pomoć Srbiji učine zavisnom od konkretnih političkih promena u Beogradu. EU bi, na primjer, mogla uvjetovati dalju pomoć Vučićevim uvođenjem sankcija Rusiji, usklađivanjem njene vanjske politike s politikom bloka, suzbijanjem regionalnih provokacija i ispunjavanjem reformske agende EU – posebno kada je riječ o vladavini prava i slobode medija.
Ono što se dešava na Kosovu iu Srbiji rijetko ostaje u tim zemljama.
Na terenu, NATO bi trebalo da rasporedi timove na Kosovu koji se suprotstavljaju propagandnoj mašini Rusije i Srbije. Ovi timovi bi trebalo da ciljaju ekstremno desničarske srpske grupe i da ih podsjete da su ruske poruke o „slovenskom bratstvu“ – kome Srbija tobože pripada – mit i da im Putin neće pomoći ako dođe do sukoba. Da bi to uradili, sve što treba da urade je da govore istinu: Putin ima pune ruke posla u borbi protiv izgubljenog rata protiv Ukrajine, i neće osigurati resurse Srbiji za oružani sukob sa Kosovom. Kao dokaz, ovi timovi bi mogli ukazati na septembarski rat između Jermenije i Azerbejdžana. Rusija je dugogodišnji saveznik Jermenije, ali uprkos zahtjevima Jermenije, Rusija joj nije pružila nikakvu vojnu podršku u nedavnom sukobu, koji je Jermenija izgubila. Timovi su takođe mogli da podsjete srpske nacionaliste da im Moskva nije pomogla tokom ratova 1990-ih.
Države NATO-a možda neće htjeti poduzeti ove mjere. U stvari, vjerovatno žele da potpuno ignoriraju Vučića. Alijansa je istrošena pomažući Ukrajini, tako da trošenje vremena i resursa na Kosovo i Srbiju može izgledati kao previše, posebno kada mogu samo da otkupe predsjednika ove druge zemlje.
Ali Zapad mora shvatiti da bi tenzije u ovim državama mogle postati daleko teže — i skuplje za rješavanje, ako se ostave po strani. Ono što se dešava na Kosovu iu Srbiji rijetko ostaje u tim zemljama, a ova kriza bi se lahko mogla preliti i na druge balkanske države. Obližnja Sjeverna Makedonija, koja pripada NATO-u, mogla bi biti uvučena. Dalja eskalacija na Kosovu također će izazvati haos u Bosni i Hercegovini, gdje je lider bosanskih Srba Milorad Dodik – koji ima bliske veze s Putinom – prijetio otcjepljenjem bosanskih srpskih teritorija. Dodik je u oktobru čak isticao da Srbi treba da “formiraju jedinstvenu državu” koju čine Srbija, Republika Srpska i Crna Gora.
Proširenje sukoba bio bi još veći poklon za Putina, koji želi da Zapad odvrati svoju pažnju od Kijeva dok se on bori da zauzme veći dio te zemlje. Da bi zaštitio Evropu i zaustavio Kremlj, stoga je od suštinske važnosti da NATO odmah sada ojača svoj balkanski bok, dok su troškovi za to još uvijek jeftini.
(TBT, FOREIGN AFFAIRS)
