Piše: Kenan Malik, thebosniatimes.ba
Velika džamija-katedrala u Kordobi jedna je od najveličanstvenijih građevina u Evropi. Posljednji put sam je vidio prije 30 godina, ali sjećanja su veoma živa. Pamtim prolazak kroz Vrt pomorandži i kako se stabla, kao da nekom magijom mjenjaju oblik, pretvaraju u šumu stubova ispod crveno-belih lukova koji obiliežavaju prostor džamije.
Prelaz je nevjerovatan, kao i čitava građevina čija se ljepota, prostranstvo i mir gotovo ne mogu opisati riječima. Zatim, dok nastavljate da hodate, slijedi još jedna transformacija – džamija se pretvara u renesansnu katedralu smještenu u njenoj unutrašnjosti, kao neznanac koji vam je odnekud poznat. Katedralu ne bih opisao kao lijepu, ali i ona je upečatljiva na svoj način.
Džamija-katedrala u Korodbi je arhitektonski izraz komplicirane evropske historije. Neki ljudi u tome vide problem. Katolička crkva već dugo vodi kampanju zahtjevajući da se umanji vidljivost islamskog nasljeđa i da se građevina prikaže kao primarno kršćanski spomenik.
Dio te kampanje je i novi izvještaj biskupa Kordobe, Demetria Fernándeza Gonzáleza, koji je procurio u javnost i objavljen je u El Paisu. U izvještaju se predlaže da se „prostor džamije redizajnira“ tako da posjetioci ubuduće ne odlaze iz Kordobe s utiskom da su bili u „muslimanskom gradu“. Biskup osuđuje „kulturni redukcionizam“ koji, po njegovom mišljenju, „pomračuje blistavu vizigotsku, rimsku i kršćansku prošlost“. Prema komentaru El Paisa, ovaj izvještaj je dio šire „kampanje protiv neospornog i očiglednog islamskog utjecaja na čitav monumentalni kompleks“.
Prve muslimanske armije stigle su na Iberijsko poluostrvo u drugoj deceniji 8. veka. U 10. veku, Kordoba, prestonica Andaluzije, ili muslimanske Španije, bila je verovatno najvažniji grad u Evropi. Srce grada bila je džamija, ili Meskita.
U pitanju je jedinstven arhitektonski hibrid koji objedinjuje umjetnost i vrijednosti istoka i zapada, koristeći rimske i vizigotske tehnike i elemente prethodno nepoznate u islamskoj vjerskoj arhitekturi, kao što je korištenje dvostrukih lukova koji nose krovnu konstrukciju ili kombiniranje cigle i kamena. To nije bila samo kuća vjere, nego i gradski univerzitet – jedan od najvažnijih centara znanja svog vremena.
Džamiji su se divili i kršćani. Kada je Ferdinand III osvojio Kordobu 1236. godine, nije dopustio vojnicima da sruše džamiju, kao što je tada bilo uobičajeno. Četiri stoljeća kasnije, Karlo V, car Svetog rimskog carstva i kralj Kastilje i Aragona, dao je crkvenim vlastima dozvolu da sagrade katedralu unutar Meskite. Kada je došao da posjeti katedralu 1526, šokiran štetom načinjenom na džamiji, navodno je rekao: „Sagradili ste nešto što je mogao da sagradi bilo ko bilo gdje, a uništili nešto što je bilo jedinstveno na svijetu.“
Hiljadama kilometara daleko, na drugom kraju Evrope, stoji još jedna od velikih evropskih građevina, Hagia Sofija ili Crkva svete mudrosti u Istanbulu, gradu koji je u istočnom kršćanskom svijetu nekada imao sličnu ulogu kao Kordoba u zapadnom islamskom carstvu. Ona je za Istanbul ono što je Meskita bila za Kordobu. U Istanbulu su vođene slične debate o njenoj sudbini – odraz u ogledalu debata u Kordobi.
Izgradnju je započeo car Justinijan, posljednji vladar Istočnog rimskog carstva koji je koristio latinski jezik. Završena je 537. godine. Zapanjujućom kupolom koja, riječima ondašnjeg historičara Prokopija, izgleda kao da „ne stoji na kamenim stubovima, već se spušta s neba“, ovo remek djelo vizantijske arhitekture izvršilo je ogroman utjecaj na svjetove pravoslavlja, katolicizma i islama u domenu arhitekture i bogosluženja.
Hagia Sofija je postala pravoslavna patrijaršija Konstantinopolja i duhovno sjedište Vizantijskog carstva. Grad je osvojio sultan Memhed II 1453. godine. Konstantinopolj je dobio ime Istanbul, a islamizirana Hagia Sofija je postala Aja Sofija. Gradska katedrala, pretvorena u prvu gradsku carsku džamiju, dobila je četiri minareta.
Poslije pada Osmanskog carstva, Mustafa Kemal Ataturk je ustanovio Tursku kao sekularnu republiku. Džamija-katedrala pretvorena u muzej, u kom su molitve bile zabranjene, postala je simbol Ataturkove nove sekularne države.
Gotovo cijelo stoljeće kasnije, 2020, Aja Sofija je ponovo postala džamija, što je bio vrhunac dugotrajne kampanje konzervativnih muslimana uz podršku turskog predsjednika Recepa Tayyipa Erdoğana. Povratak u status džamije pomogao je vladajućoj islamističkoj partiji da osnaži predstavu o muslimanskim korjenima moderne Turske.
Nakon konverzije, kršćanski mozaici Isusa, Marije, apostola i vizantijskih vladara pokrivaju se zavjesom za vreme muslimanskih molitvi. Mehmed II, osvajač Konstantinopolja, ne samo da nije pokrio mozaike nego je dugo stajao pred njima i divio im se, kao što se Karlo V divio ljepoti džamije u Kordobi. Izgleda da su umovi današnjih kulturnih ratnika mnogo zatvoreniji nego što je to bio slučaj s pravim ratnicima.
Ove dvije upečatljive građevine na dva kraja Evrope svojim kamenom, mermerom i zlatom, stubovima, lukovima i mozaicima jasno pokazuju svu složenost evropske prošlosti, njene kršćanske tradicije i islamske historije. U debatama o sudbini ovih građevina vidljivi su pokušaji da se ta historija prepravi i liši nekih važnih detalja, da bi nam se nametnuli mitovi koji će upravljati našim životima.
U tome, naravno, nema ničeg novog. Priče o Meskiti i Aja Sofiji jasno govore o važnoj simboličkoj funkciji ovih građevina u preoblikovanju sadašnjosti i budućnosti. Danas, od kontroverzi povodom rušenja starih spomenika, do sektaških sukoba za kontrolu nad važnim vjerskim lokalitetima, građevine i spomenici nalaze se u fokusu bitke za historijsko sećanje. Odluka o tome hoćemo li slušati ono što građevine same govore ili se prikloniti mitovima koji im se uporno nameću neće obojiti samo prošlost, nego će odrediti i našu budućnost.
(TBT, The Guardian)
