Na dan 23. jula, jedna od najvećih ukrajinskih crkava, pravoslavna katedrala u Odesi, ozbiljno je oštećena ruskim raketnim udarom. Štrajk je naglasio jednu od dugotrajnih enigmi brutalne invazije ruskog predsjednika Vladimira Putina na Ukrajinu: Moskva je vodila rat ne samo protiv susjednog stanovništva, već i protiv stanovništva koje većinom čine pravoslavni kršćani. U stvari, ruska vlada je bila prisiljena da cilja svoju religiju u svojoj kampanji pokoravanja Ukrajine. Ipak, uprkos tome, pripadnici ruskog pravoslavnog sveštenstva bili su među najglasnijim pristalicama rata, a kritike pravoslavnih vođa u drugim zemljama su bile relativno prigušene.
Na neki način, ovo ne bi trebalo biti iznenađenje, zbog dobro poznatih veza između Ruske pravoslavne crkve i Putinovog režima. Od prvih godina Putinovog mandata na vlasti, crkva je stekla sve veći uticaj u ruskom društvu i uživala je u jačanju svojih historijskih veza sa ruskom državom i ruskom vojskom. Za godinu i po dana od početka invazije, crkva je takođe odigrala ključnu ulogu u podršci ratu, a patrijarh Kiril, poglavar Ruske pravoslavne crkve, postao je istaknuti glasnogovornik vojnih ciljeva Kremlja.
Ali pored ove domaće podrške bio je još jedan, manje zapažen fenomen: snažna podrška koju Putin dobija od strane pravoslavnih zajednica u inostranstvu. Izvan granica Rusije, Ruska pravoslavna crkva ima 38.649 parohija, 474 muških i 498 ženskih manastira. Mnogi od njih su na Zapadu: u Sjedinjenim Državama, Ruska pravoslavna crkva ima 2.380 parohija, zajedno sa 41 muškim i 38 ženskih manastira. Iako je sveukupno članstvo u crkvi i dalje malo – u Sjedinjenim Državama, prema jednoj nedavnoj procjeni, ima 25 000 članova – veliki broj župa daje crkvi široko geografsko prisustvo, uključujući i mnoge velike zapadne gradove.
Nakon potpune ruske invazije na Ukrajinu 2022. godine, jedan pravoslavni vođa u Sjevernoj Americi pozvao je vjernike širom svijeta da je podrže; u Evropi, jedan od najistaknutijih zapadnih pravoslavnih episkopa osudio je ukrajinske vlasti, a ne rusku vojsku, za zločine koji su počinjeni nad kršćanima tokom rata. Još je upečatljivija bila ambiciozna kampanja za osvajanje ruskih pravoslavnih srca i umova – uključujući Sjedinjene Države i druge zapadne zemlje – koju je vodila ruka crkve koja je povezana s ruskim obavještajnim službama i ruskom vladom.
Trenutni obim ovih napora je toliki da su privukli pažnju vlade SAD-a. Ranije ove godine, FBI je privatno upozorio članove pravoslavne zajednice u Sjedinjenim Državama da Rusija vjerovatno koristi crkvu da pomogne u regrutiranju obavještajnih izvora na Zapadu. Članovi zajednice dali su nam kopije dokumenata FBI-a koji su podijeljeni među ruske pravoslavne i grčke pravoslavne parohije. Dokumenti identificiraju i naglašavaju aktivnosti visokog člana odjela za vanjske odnose Ruske pravoslavne crkve za kojeg FBI sumnja da ima veze s ruskim obavještajnim službama. Upozorenje FBI-ja sugerira da bi crkva mogla biti još tješnje povezana s Putinovim režimom nego što mnogi posmatrači pretpostavljaju, s potencijalno značajnim implikacijama na prekomorski utjecaj Kremlja. S obzirom na dobro utvrđeno prisustvo crkve u zapadnim zemljama, ove veze bi takođe mogle zakomplicirati napore da se izgradi efikasna ruska opozicija u inostranstvu.
RUSKI BEDEM, PUTINOVA PRILIKA
Samo po sebi, nije nikakvo iznenađenje da crkva igra važnu ulogu u unapređenju strateških interesa Rusije. Stoljećima je crkva bila usko povezana sa ruskom državom, odnosom koji se protezao kroz ere Ruskog carstva do Sovjetskog Saveza do Putinove Rusije. Od osamnaestog stoljeća do Ruske revolucije, ruski car je bio poglavar Ruske pravoslavne crkve, što je zauzvrat dalo legitimitet ruskoj carskoj vlasti; Ruska varijanta ortodoksije zasnovana je na konceptu da je Moskva „Treći Rim“—nasljednik kršćanskih imperija starog Rima i vizantijskog Konstantinopolja. Uticaj crkve je takođe podržavao (i bio je potkrepljen) nacionalno-imperijalnom ideologijom ruske izuzetnosti, koja je smatrala da je misija crkve da služi caru i brani svetu otadžbinu.
Ironično, komunistička vlast nije mnogo promjenila ovu orijentaciju, uprkos sistematskom progonu crkvenih vođa od strane Sovjeta, konfiskaciji crkvene imovine i generalnom ukidanju utjecaja crkve nakon boljševičke revolucije. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, kada je sovjetski vođa Josif Staljin zatražio od crkve da pomogne okupiti stanovništvo u odbranu Sovjetskog Saveza, crkvene vođe su se odazvale njegovom pozivu – ne iz oportunizma, već zato što su prepoznali da se ideologija zemlje brzo pomiče sa viziju proleterske vladavine i univerzalnog komunizma do obnovljene nacionalističke ideologije koja se oslanjala na slavnu prošlost Ruskog carstva. Staljin je shvatio da je nacionalizam inspirativniji za vojnike koji su rizikovali svoje živote u razornom ratu sa nacističkom Njemačkom, i crkva je spremno prihvatila to gledište.
U kasnijim decenijama Hladnog rata, uprkos zvaničnoj ateističkoj retorici sovjetske vlade, crkva se držala blizu države. Jedan od nas (Soldatov) imao je dedu koji je bio visoki moskovski vojni zvaničnik ranih 1980-ih i bio je ponosan što je pozvan na pravoslavnu uskršnju službu u katedrali Jelohovo u Moskvi. Tada je to bila glavna crkva u zemlji, a pozivnica je bila simbol elitnog statusa. KGB je pažljivo pratio crkvu, ali ne samo u svrhu nadzora: operativci su takođe oštro procjenjivali sveštenstvo i laike kao potencijalne agente i izvore.
Putin je od početka želio rusku dijasporu staviti pod svoju kontrolu.
Djelomično je to bilo zato što su KGB i crkva dijelili uvjerenje da je zemlja pod stalnom prijetnjom sa Zapada i da je okružena brojnim neprijateljima koji su nastojali potkopati Moskvu. Štaviše, još u trinaestom stoljeću, Ruska pravoslavna crkva je bila sumnjičava prema ekspanziji katolicizma na istok, na koju je gledala kao na pokušaj Zapada da nametne sopstvenu religiju slovenskoj civilizaciji. Za KGB, historijska zaokupljenost ruske crkve prijetnjom vanjskog utjecaja značila je da bi se mogla kooptirati u sovjetskim naporima da stvori ideološki bedem protiv Zapada.
Čvrsti odnosi između crkve i sigurnosnog aparata nisu okončani raspadom Sovjetskog Saveza. Demokratske promjene 1990-ih dotakle su mnoge oblasti ruskog društva, ali su dvije institucije ostavile gotovo potpuno netaknute: KGB, koji je nastavio djelovati kao i prije iako je bio podijeljen na nekoliko dijelova, i crkvu. Iako su demokratski reformatori i liberalni svećenici pozivali na sveobuhvatnu reformu Ruske pravoslavne crkve, njihovi napori su bili uzaludni. Umjesto toga, pod Putinom, crkva je našla novog pristalica i zaštitnika.
U prvim godinama Putinove administracije, FSB, naslednik KGB-a, preduzeo je akcije da zaštiti pravoslavnu sferu uticaja. FSB je 2002. godine protjerao pet katoličkih svećenika iz Rusije pod izgovorom optužbi za špijunažu. Zauzvrat, crkva je dala blagoslov FSB-u: kasnije te godine, katedrala Svete Sofije Premudrosti Božije ponovo je otvorena odmah pored trga Lubjanka, blok dalje od sjedišta FSB-a u Moskvi. Patrijarh Aleksije II blagoslovio je otvaranje katedrale na ceremoniji kojoj je prisustvovao Nikolaj Patrušev, tadašnji šef FSB-a, koji danas obavlja funkciju šefa Putinovog savjeta sigurnosti.
Ruska pravoslavna crkva možda je još čvršće povezana s Putinovim režimom nego što mnogi posmatrači pretpostavljaju.
Putinovo pokroviteljstvo je imalo cijenu: očekivao je da će crkva svojim aktivnostima u Rusiji i inostranstvu doprinijeti stabilnosti njegovog režima. Od samog početka je želio da rusku dijasporu na Zapadu stavi pod svoju kontrolu. Da bi to postigao, učinio je svojim ličnim projektom potčinjavanje Ruske pravoslavne crkve u inostranstvu.
Nastala od ostataka Bijele armije u zemljama u kojima su se ruski prognanici naselili 1920-ih, ta crkva je postala poznata kao Bijela crkva (dok su prognanici svoj pandan u Sovjetskoj Rusiji nazivali Crvenom crkvom, jer se pretpostavljalo da je probio KGB). Od 1951. godine Bijela crkva je imala sjedište u New Yorku, na uglu Park avenije i Istočne 93. ulice, a tokom Hladnog rata ostala je potpuno nezavisna od crkve u Moskvi. Njen rival, Crvena crkva, takođe je bila prisutna u Njujorku u crkvi Svetog Nikole u istočnoj 97. ulici.
Nakon što je Putin došao na vlast, odlučio je da Rusku pravoslavnu crkvu u inostranstvu stavi pod Moskovsku patrijaršiju. Putin je lično nadgledao višegodišnje udvaranje sveštenika Bijele Crkve, u jednom trenutku poslavši poklon poglavaru Bijele Crkve — ogromnu ikonu posljednje ruske carice Aleksandre, koja je pogubljena zajedno sa carem Nikolajem II i ostalima carske porodice 1918. od strane boljševičkih revolucionara. Činilo se da je Putin slanjem ikone signalizirao da je vrijeme da se rehabilitira sjećanje na carski poredak. U maju 2007. godine, dvije crkve potpisale su sporazum, poznat kao Akt o kanonskom zajedništvu, na detaljnoj ceremoniji u Katedrali Hrista Spasitelja u Moskvi.
Od tada, Ruska pravoslavna crkva u inostranstvu podržava spoljnu politiku Kremlja i igra ulogu u njegovim propagandnim kampanjama. Na primjer, 2014. godine, Besmrtni puk, inicijativa koju sponzorira Kremlj, u kojoj Rusi marširaju na Dan pobjede držeći fotografije svojih rođaka koji su se borili u Drugom svjetskom ratu, predstavljena je u Sjedinjenim Državama uz podršku Crkve Svetog Nikole u Novom York. Ali Ruska pravoslavna crkva u inostranstvu takođe je počela služiti ruskoj obaveštajnoj službi na druge načine, stvarajući mrežu prokremljovske podrške širom Zapada. U godinama prije ruske invazije na Ukrajinu 2022., ovi napori su počeli privlačiti pažnju zapadnih organa za provođenje zakona, uključujući FBI.
PATRIJARHOV PLAN
U proljeće 2023., FBI je distribuirao obavještenje od šest stranica unutar pravoslavne zajednice u Sjedinjenim Državama pod naslovom „Ruske obavještajne službe žrtvuju Rusku pravoslavnu crkvu i druge istočne pravoslavne crkve“. U upozorenju, koje nosi pečat FBI, navodi se i fotografija visokog zvaničnika ruskog Odeljenja za spoljne crkvene odnose — spoljne službe Ruske pravoslavne crkve — i navodi se da postoje razlozi za sumnju da je muškarac “Ruski obavještajni službenik djeluje pod neslužbenim zaštitom.” Njegov cilj u Sjedinjenim Državama, prema upozorenju, bio je da regrutira sveštenstvo Ruske pravoslavne crkve i drugih pravoslavnih crkava. Nacionalna tiskovna služba FBI-a odbila je komentirati obavještenje i informacije koje sadrži, ali je navela da se biro „redovno sastaje i komunicira s članovima zajednice. . . da uključi saradnju javnosti u borbi protiv kriminalnih aktivnosti“ i podstiče „članove javnosti koji primjećuju preteće ili sumnjive aktivnosti da to prijave“.
Prema javno dostupnim informacijama, dotični ruski državljanin školovao se u Moskvi i više od dvije decenije radi u Odjeljenju za vanjske crkvene odnose. Ovaj rad ga je često vodio u inostranstvo, uključujući i Sjedinjene Države. Prema obavještenju FBI-a, u maju 2021., kada je stigao u posjetu Sjedinjenim Državama, službenika crkve su nakratko zaustavili i pretresli službenici američke carine i granične zaštite. Iako se čini da zvaničnik nije priveden ili formalno optužen, naknadni pregled materijala koji je FBI pronašao tokom pretresa otkrio je da je nosio ono što se u obavještenju FBI-ja opisuje kao “obavještajna dokumenta”, uključujući dokumente koji se odnose na obavještajne službe Rusije, SVR i njena vojna obavještajna agencija, GRU.
Među dokumentima je bio i memorandum sa oznakom „povjerljivo“ u kojem se navodi uspostavljanje „sistema saradnje“ između crkve i nekoliko ruskih špijunskih agencija, uključujući SVR, GRU i FSB. Na listi „područja interakcije“ između crkve i špijunskih agencija, memorandum poziva na „pripremu osoblja“ i crkve i SVR-a i predlaže da se crkveno osoblje uključi u „operativne aktivnosti“ SVR, navodeći da će se to dogoditi „isključivo uz direktnu saglasnost Patrijarha“. Takođe se navodi da je GRU “spreman da proširi saradnju” sa crkvom, što bi moglo “veoma postepeno” da uključi “stvarne terenske aktivnosti”. Za FSB, crkva se smatra interesantnom po takvim kontraobavještajnim pitanjima kao što su „suprotstavljanje sektama i razvoj paritetnih akcija prema stranim organizacijama“. (Puna kopija memoranduma priložena je upozorenju FBI-a.)
Prema obavještenju FBI-a, ruski državljanin je također nosio “fajle u vezi sa procesom regrutiranja izvora/agenta”, kao i dosijee o zaposlenima u crkvi, uključujući detaljne biografske podatke o njima i članovima njihovih porodica – informacije za koje upozorenje sugerira da bi se mogle koristiti da ucjenjuje službenike crkve da učestvuju u špijunskim operacijama. Ovi fajlovi nisu bili uključeni u upozorenje, a tvrdnje nisu mogle biti nezavisno provjerene. Ali članovi pravoslavne zajednice potvrdili su da je ruski zvaničnik imao mnogo sastanaka sa crkvenim zvaničnicima u Sjedinjenim Državama i da putuje u zemlju od 1990-ih. Pokušaji da se dođe do ruskog zvaničnika bili su neuspješni. Odjeljenje za vanjske crkvene odnose u Moskvi i ruska ambasada u Washingtonu, D.C., nisu odgovorili na zahtjeve za komentar.
Od posebnog značaja može biti datum memoranduma koji opisuje novi odnos između crkve i ruske obavještajne službe. Ruski izvori koji su bliski Patrijaršiji u Moskvi i koji su vidjeli dokument datiraju ga u proljeće ili ljeto 2009. godine, ubrzo nakon što je patrijarh Kiril stupio na dužnost u februaru. Ovo bi odgovaralo analizi metapodataka FBI-a, koja datira od kraja marta 2009. Ruski izvori takođe sugeriraju da je dokument verovatno izradila crkvena administracija na direktan zahtjev patrijarha Kirila. Ako je to tačno, to bi pružilo dodatne dokaze da je Kiril skoro odmah krenuo da uspostavi novi nivo saradnje između crkve i ruskih bezbednosnih službi, odnos koji je izgleda porastao u deceniji koja je prethodila invaziji na Ukrajinu 2022.
SVETI RAT MOSKVE
U godinama nakon 2009. godine, dok je Kiril konsolidirao svoje vodstvo u Ruskoj pravoslavnoj crkvi, rastuće prisustvo crkve u ruskoj državnoj upravi proširilo se i na vojsku. Do 2010. godine, Ruska pravoslavna crkva je preuzela novu ulogu u ruskoj vojsci uvođenjem vojnih sveštenika, odnosno kapelana. A 2020. godine, Putin i njegov ministar odbrane Sergej Šojgu pridružili su se patrijarhu Kirilu na inauguraciji Katedrale oružanih snaga, ogromnog novog vojnog kompleksa u blizini Moskve koji je dizajniran da simbolizira centralno mjesto crkve u vojnoj istoriji Rusije. Invazija 2022. dovela je ovo učešće na novi nivo.
Od početka rata, slike vjerskih ikona preplavile su ruske društvene mreže, zajedno s molitvama za pobjedu ruske vojske i pozivima na molitvu za vojnike na bojnom polju. Kiril je postao vodeći glas za “specijalnu vojnu operaciju”, kako je to službeno poznato. Nakon najave Putinove djelimične mobilizacije u septembru 2022. godine, na primjer, Kiril je izjavio da „žrtvovanje u vršenju svoje vojne dužnosti pere sve grijehe“. Napao je i Zapad, tvrdeći da neidentificirane snage pokušavaju da Ukrajince pretvore iz “dijela svete ujedinjene Rusije u državu neprijateljsku ovoj Rusiji, neprijateljsku Rusiji”.
Crkva je takođe angažirala sveštenike vatrenih žila kako bi prikupili podršku ratu, kao što je Andrej Tkačev, sveštenik rođen u Ukrajini i TV lice koji je napustio Ukrajinu 2014. i postao jedan od najagresivnijih proratnih glasova u crkvi. Od početka invazije, njegovi video snimci na YouTube-u su naširoko dijeljeni među ruskim specijalnim snagama. U međuvremenu, najprofesionalnije vojne jedinice Rusije, uključujući specijalne snage, prigrlile su vjerske simbole u apelu za božansku zaštitu. Ruski bataljoni se nazivaju po ruskim svecima kao što je Aleksandar Nevski, ruski princ iz trinaestog stoljeća koji je kanoniziran zbog svojih vojnih pobeda nad švedskim i nemačkim krstašima.
Od početka rata, pravoslavne zajednice u inostranstvu uglavnom su ostale lojalne Moskvi.
Međutim, još upečatljiviji bi mogao biti napor crkve da podstakne podršku ratu izvan Rusije, uključujući i Zapad. Uprkos realnosti da je Rusija u ratu sa drugom pravoslavnom zemljom, Ruska pravoslavna crkva u inostranstvu uglavnom je ostala lojalna Moskvi. Na primjer, u intervjuu u avgustu 2022. na web-stranici bliskoj Moskovskoj patrijaršiji, nadbiskup od Montreala i Kanade Gabrijel je opravdao invaziju jezikom koji pomno prati zvaničnu rusku propagandu. “Rusija je bila primorana da preduzme korake da se zaštiti od neonacista koji su granatirali civile u Donbasu osam godina, i to do danas”, rekao je on.
U Londonu u martu 2023. godine, episkop Irinej, poglavar Eparhije Velike Britanije i Zapadne Evrope i najuticajniji episkop u Ruskoj pravoslavnoj crkvi u inostranstvu, otišao je dalje, izdavši „Otvoreno pismo o progonu hrišćana u Ukrajini“ u kojem naveo je “tragediju najneobičnijeg i najbezodušnijeg progona kršćana koji se događa u mnogim dijelovima zemlje”. U pismu se za ovaj progon krive ukrajinske vlasti, a ne ruska vojska: vladika Irenej je mislio na ukrajinske optužbe protiv klerika Ruske pravoslavne crkve u Ukrajini koji podržavaju Kremlj.
Značajno je da su ova dva istaknuta pravoslavna zvaničnika rođena i odrasla na Zapadu. Oni nisu komesari poslani iz Moskve, a čini se da ruska vlada ne sprovodi njihovo usvajanje Kremljovog okvira rata. Umjesto toga, to u velikoj mjeri odražava orijentaciju ruskih pravoslavnih zajednica u inostranstvu: iako su mnogi Ukrajinci napustili Moskovsku patrijaršiju od invazije, mnoge crkve i parohijani u drugim zemljama odlučili su ostati unutar Ruske pravoslavne crkve. “Kada je počeo rat, neki sveštenici u Rusiji zauzeli su antiratni stav i bili su podvrgnuti kaznama, kako od strane Crkve, tako i od strane države. Ali većina sveštenika, uključujući i one u inostranstvu, suzbijali su svaku diskusiju o ratu iz straha od gubitka svoje pastve, što je uglavnom podržavalo rat”, rekao nam je jedan član ruske pravoslavne zajednice u New Yorku.
Razlozi za ova proruska gledišta su ideološki: mnogi potomci prvog vala ruskog izgnanstva na Zapad – ljudi koji su otišli 1920-ih nakon boljševičke revolucije, pa čak i oni koji su otišli 1940-ih nakon Drugog svjetskog rata – ostaju zaglavljeni u sećanja na slavnu carsku prošlost. Ovaj dio ruske dijaspore prirodno je privučen nacionalističkim ideologijama iz devetnaestog vijeka koje je Putin prihvatio. „Za njih Ukrajina nikada nije bila država“, rekao je naš kontakt.
PRAVI VJERNICI KREMLJA
Kada je Putin započeo svoju invaziju na Ukrajinu, crkveni lideri su vidjeli priliku da pretvore zemlju u punopravni fundamentalistički režim u kojem će se rusko pravoslavlje vratiti svojoj istorijskoj ulozi sidra za rusku državu. Prihvatanje ovog pristupa sugerira da će postojati sve bliža saradnja između crkve, vojske i obavještajnih službi, što će rezultirati time da će crkva značajno pojačati dezinformacijske kampanje ruske vlade u inostranstvu i napore da se infiltrira na Zapad, posebno putem svojim odnosima sa ruskom emigrantskom zajednicom.
S obzirom na trenutna ograničenja ruske špijunaže, čini se vjerojatnim da osoba koju je identificirao FBI nije jedini crkveni službenik koji radi rame uz rame s ruskim obavještajnim službama. Uz toliki broj ruskih diplomata protjeranih iz Evrope, tradicionalne opcije za ruske špijune, koji su često djelovali pod diplomatskim pokrićem, brzo se smanjuju. Za Kremlj, crkva, sa svojom širokom mrežom parohija, može pružiti ukusnu alternativu. Zauzvrat, Putinova podrška – i rat u Ukrajini – dali su Ruskoj pravoslavnoj crkvi ključnu novu misiju nakon decenija stagnacije i pada.
Sve veći fokus ruske vlade na tradicionalne vrijednosti, carstvo i militarizam pružio je dramatičan poticaj Ruskoj pravoslavnoj crkvi i njenim podružnicama u inostranstvu. Ovaj religiozni preporod ne samo da povećava legitimitet i trajnost Putinovog režima; takođe predstavlja rastuću bezbednosnu pretnju sa kojom će Zapad morati da se bori.
(TBT, FOREIGN POLICY)
