ESEJ
Uticaj priča iz Hiljadu i jedne noći na evropsku literaturu uopće bio je, bezmalo, nepregledan. Pored Biblije malo je djela koja su doživjela takvo rasprostiranje kao ova arapska zbirka bajkolikih priča
Piše: Olga Zirojević, thebosniatimes.ba
Lijepa Šeherezada, jedna prije mitska nego historijska ličnost, morala je, da bi spasila sebe i sve pripadnice ljepšeg pola, da svake noći svirepom halifi priča po jednu novu priču koju bi prekidala na najinteresantnijem mjestu.
Iz ove, najvjerovatnije indijske, legende nastalo je najpoznatije književno djelo islamske kulture. Riječ je o velikoj anonimnoj zbirci orijentalnih priča koja je vijekovima bila pisana na arapskom jeziku. U njoj se ogleda više „zlatnih doba“ klasične islamske gradske kulture, naročito procvat slavnih gradova Bagdada, Basre, Damaska, Samarkanda i Kaira. Kao baština velikih predislamskih orijentalnih tradicija: Egipta, Grčke, Mesopotamije, Arabije i, prije svega, Indije, a posredstvom Persije, Noći – takav im je bio prvobitni naslov – su se od 8. vijeka obrazovale oko okvirne priče persijskog porijekla. Sadrže indijske izvore, koji su vjerovatno prevedeni na arapski i u abasidskoj prijestonici Bagdadu islamizirani.
Uz to dolaze savremene priče koje dovode na scenu historijske ličnosti, kao što je čuveni halifa Harun ar-Rašid (umro 809.) ili pustolovine Sindbada Moreplovca koji vjerovatnije otjelovljuje arhetip moreplovca na dugim putovanjima (od Persijskog do Kantonskog zalijeva u Kini). U stvari, priča o moreplovcu Sindbadu zasnovana je na knjizi Čudesa Indije, koja sadrži pustolovine i mornarske priče što ih je u 10. vijeku sakupio jedan persijski kapetan u Basri.
Drugi izvor (11-12. vijek) potiče iz sjajnog doba fatimidskog Egipta, jedne zemlje pune magije i čuda. I tu je zbirka dobila i svoje konačno ime Hiljadu i jedna noć u krugovima profesionalnih pripovjedača. Oni su je protkali novim motivima iz koptskih legendi, kao i iz riterskih romana iz vremena krstaških ratova, ali i motivima priča iz turanske stepe kojima su turski najamnici Mameluka prekraćivali vrijeme u vojnom logoru. Svoje mjesto u ovim pričama našle su i tekovine novog vijeka: vatreno oružje, kafa i duhan. Tako obogaćene i djelimično prilagođene duhu vremena i mjesta mogle su da sačuvaju svoju vitalnost do danas. Doduše, u znatno većoj mjeri na Zapadu nego u arapskim zemljama.
Već od kraja 14. vijeka dijelovi ove zbirke našli su put do italijanskog prevodioca. Ali tek nakon trista godina cijeli tekst će prevesti francuski orijentalista i putnik J. A. Galland. Putujući Bliskim istokom, najprije kao sekretar francuskog ambasadora, a zatim da sakuplja predmete za muzej, Galan je dobro upoznao istočni svijet i njegovu pažnju privukao je veliki broj priča koji se tu pripovijedao. Francuski orijentalista nabavio je iz Sirije jedan arapski rukopis i po povratku u Francusku započeo je objavljivati zbornik Hiljadu i jedna noć u francuskom prijevodu. Ali u toku prevođenja Galan je naišao na problem: rukopis koji je imao pred sobom – nastao sredinom 15. vijeka u Siriji – zaustavljao se kod 282. noći. On je međutim za nedostajuće noći našao sasvim jednostavno rješenje. I sam je bio vješt pripovjedač, pa je uz pomoć sirijskog maronita iz Alepa, Hanne Diaba, koji mu je ispričao arapske priče, a neke i napisao, ispunio četiri posljednje sveske zbornika (ukupno ih je tada izišlo 12). Na taj način su u Hiljadu i jednu noć dospjele priče o Ali Babi, Sindbadu i Aladinu, koje doduše potiču sa arapskog područja, ali prvobitno nisu pripadale ovoj zbirci.
Galanov prijevod izazvao je u Evropi pravu buru oduševljenja Orijentom. Autori ranga jednog Monteskijea, Voltera ili Lesinga koriste ove egzotične kulise da bi društvo konfrontirali sa pogledima važećim u Evropi, koje su oni dovodili u pitanje. Za ovim orijentalnim motivima posezala je pohlepno i, današnjim jezikom rečeno, šund literatura. Tako je u 18. vijeku objavljeno samo u Francuskoj oko 700 ljubavnih i avanturističkih romana koji su se odigravali na Orijentu.
Ukratko, uticaj priča iz Hiljadu i jedne noći na evropsku literaturu uopće bio je, bezmalo, nepregledan. Pored Biblije malo je djela koja su doživjela takvo rasprostiranje kao ova arapska zbirka bajkolikih priča. U njima je u vrijeme posvećenosti, ali i kasnije, otkrivena i demokratska sadržina, kao i izrazita ljudskost. Tu se zaista krećemo u jednom društvu sa formama ophođenja tipičnim za visoku kulturu. Ta uljuđenost vidi se i u tome što su svi ljudi obrazovani, pa tako nosač vodi sa damom mudru konverzaciju. Mudra je i Šeherezada, što ruši stereotip o omalovažavanju žene u arapskom svijetu.
Uticaj ove zbirke primjetan je i u likovnoj umetnosti; na porculanu, u arhitekturi („džamija“ u Švencigenu kod Hajdelberga). A za Gotfrida Herdera i potonje romantičare Istok će postati postojbina snova sa svojim veselim, čulnim, tajanstvenim i privlačnim islamskim svijetom.
Ova egzotizacija priča dolazi, međutim, tek sa Galanovim evropskim izdanjem. Sve ono što danas povezujemo sa Orijentom – raskoš, blistavost, pećine s blagom – potiče upravo iz ovog izdanja Hiljadu i jedne noći, i to onog njegovog djela koji je Galan sam pridodao.
U arapskom svijetu, pak, priče iz Hiljadu i jedne noći sa svojim ljubavnim i krimi temama dugo su podcjenjivane. A onda je uslijedio pizza-efekat, kako ga je identificirala jedna orijentalistkinja. Naime, isto tako kao što je pizza preko gastarbajtera iz Napulja dospjela u sjevernu Evropu i otuda se vratila u cijelu Italiju, tako su i Arapi tek nakon prihvaćanja u evropskoj literaturi obratili pažnju na svoje prezreno pripovedačko dobro.
I tek početkom 19. vijeka pojavilo se prvo potpuno štampano arapsko izdanje (dotad su priče kružile u rukopisima), ali se ono oslanjalo na jedan mlađi arapski uzorak.
A prvobitnom arapskom rukopisu koji je koristio Galan niko se nije vraćao više od 250 godina. Tek sredinom minulog vijeka Iračanin Muhsin Mahdi, orijentalista koji je predavao na Harvardu, prihvatio se ovog teksta objavivši ga kritički, nakon 25-godišnjeg rada. Ovo izdanje izazvalo je u orijentalistici opet pravu revoluciju, jer je dobijeno izdanje najstarijeg raspoloživog rukopisa Hiljadu i jedne noći, bez Galanovih dodataka. Šeherezada je tu sprečavala kralja Šahrijara da je ubije samo 282 noći.
I baš ove priče prevela je, prije jedne decenije, orijentalistkinja Claudija Ott na njemački jezik (Tausendundeine Nacht).
Inače, djelo je tokom vremena prevedeno na mnoge evropske (uključujući i naš jezik) i druge svjetske jezike (među kojima je i jedan arapski prijevod bez lascivnosti u izdanju bejrutskih jezuita). A najkompletniju zbirku – preko 1.000 tomova na raznim jezicima uključujući i bengalski – posjeduje Chase Memorial Library u SAD.
/Srodni esej: H. L. Borhes – Prevodioci priča iz 1001 noći, iz knjige Istorija vječnosti/
(The Bosnia Times, Peščanik.net)
