TEME
Tihomir Tom(č)ić, Kamilo Horvatin, Ivan Brozović, Filip
Filipović, Niderle, Lebedev, Josip Tomanek, Jozef Vaclaj, Toša Tišmar – samo su
neki od identiteta koje su pripadnici Gestapoa pripisivali osobi s nadimkom Tito
FOTO: (Ilustracija; Newsweek)
Nedoumice oko „pravog“ identiteta Josipa Broza Tita aktuelne
su i danas, gotovo četiri decenije nakon njegove smrti. Pored brojnih knjiga
objavljenih na prostoru bivše Jugoslavije i studija inozemnih obavještajnih
službi, zbog misterije koja okružuje ličnost doživotnog predsjednika SFRJ glavu
je lomila i jedna od najozloglašenijih tajnih policija u historiji – njemački
Gestapo.
U tajnim, do sada neobjavljenim dokumentima u koje je Newsweek
imao uvid, vidi se kako su oficiri SS od 1941. do 1943. godine imali ozbiljnih
poteškoća da utvrde ne samo kako Tito uopće izgleda već i ko je on, odakle se
zapravo „stvorio“ i kakva je njegova agenda.
BLIZAK „NJEMAČKOJ STVARI“
Jedan od najranijih tajnih izvještaja u kojima se razmatra
Titov identitet sačinjen je septembra 1942. na osnovu saslušanja njemačkih
oficira zarobljenih poslije partizanskog napada na nacističku fabriku metala u
Livnu i oslobođenih prilikom dogovorene razmjene zatvorenika. Tokom
zarobljeništva, njemački oficiri imali su jedinstvenu priliku da razgovaraju sa
Titom, a jedan od njih dao je slijedeće svjedočanstvo:
„O Titu se može reći da je nakon zabrane Komunističke
partije u Jugoslaviji bio njen nezvanični vođa. Treba reći da je u Španskom
građanskom ratu zauzimao visok položaj i pod svojom komandom imao jedinicu veću
od brigade. Nakon kraja tog rata otišao je u Rusiju i na jesen te godine (1939,
prim. aut.), u pratnji jednog engleskog i jugoslovenskog oficira generalštaba,
podmornicom je došao do dalmatinske obale. Od njih je dobio prijemnik, preko
kojeg je održavao komunikaciju s inozemstvom kako bi razmjenjivali obavještajne
podatke.“
Uprkos tome što je Tito, može se pretpostaviti, ciljno
prebačen u Jugoslaviju engleskom podmornicom (kako je razjašnjeno u jednom
dokumentu iz 1943), dvostruka, i čak višestruka politička igra po kojoj je
ostao upamćen i u poslijeratnoj epohi počela je već tokom rata.
Zarobljeni njemački oficiri bili su zaprepašteni Titovim
stavom da se zbog „užasnog krvoprolića na istočnom frontu mora ugovoriti
primirje između Nijemaca i Rusa, jer postoji opasnost da Engleska i Amerika na
kraju opet izađu kao pobjednice“. Tito je smatrao da bi pobjeda kapitalističkih
režima koji dominiraju u angloameričkom svijetu značila propast, odnosno
ropstvo za radničku klasu. Iz njegove konstatacije proizilaze dvije moguće
implikacije. Prva jeste da su Titove primjedbe iznesene s namjerom da se oslabi
borbeni moral Nijemaca, odnosno da povjeruju u besmisao borbe protiv Sovjeta, i
tako ih u neku ruku pridobije za sebe. S druge strane, postoji mogućnost da je
sam Tito bio daleko bliži „njemačkoj stvari“ nego što se to mislilo. U prilog
tome ide i rečenica iz izvještaja u kojoj se navodi kako Tito „veoma dobro
poznaje Nijemce odranije“ i kako ga „čudi da su sposobni za zločine koje su u
to vrijeme izvršili u Beogradu“.
Njemački oficir kojem je Tito ovo rekao odbacio je njegove
primjedbe i rekao kako se radi o „engleskim lažima, kao svojevremeno u Prvom svjetskom
ratu“, očigledno igrajući njegovu igru.
Pored toga, Tito je Nijemcima prilikom jednog dužeg
razgovora dao detaljan opis organizacije austrougarske vojske u Prvom svjetskom
ratu, pri čemu je pokazao „jako veliko stručno znanje i besprijekorno
poznavanje njemačkog jezika, na osnovu čega se može pretpostaviti da je Tito
bio austrijski oficir“.
Ovakve izjave i detalji vezani za „vođu bandita“, kako ga
najčešće nazivaju, naveli su Nijemce da se zapitaju ko je zaista Tito, kao i da
u pronalaženje odgovora na to pitanje ulože ogromne resurse i potragu prenesu
daleko van prostora Jugoslavije – sve do Pariza, Praga i sovjetske Rusije.
NJEGOVANE RUKE MAŠINBRAVARA
U dokumentu podnesenom u oktobru 1942, njemačke obavještajne
službe prvi put počinju da se bave porijeklom Tita, za koga pretpostavljaju,
pre svega zbog naglaska, da je Slovenac ili Čeh, što je kasnije u jednom
saslušanju potvrdio i izvjesni doktor Levi Kurt.
Paradoksalno, ali kako je rastao broj onih koji su davali
iskaze o Titu, tako se javljao i sve veći broj nedoumica, odnosno protivrječnosti.
„O njegovom zanimanju nemamo jasne podatke. Povremeno su ga opisivali kao
intelektualca, a povremeno se smatralo i da se radi o metalurškom radniku iz
oblasti Lajbaha. U svakom slučaju, on je veoma inteligentan. Nismo sigurni da
je učestvovao u Španskom ratu. To ne možemo utvrditi na osnovu materijala kojim
raspolažemo“, navodi se u jednom izvještaju iz 13. oktobra 1942.
Dok su nacističke službe širom Evrope kopale po arhivama u
potrazi za pravim Titovim identitetom, službe na teritoriji okupirane
Jugoslavije fokusirale su se na jedinu opipljivu stvar u vezi s neuhvatljivim
Maršalom, a to je njegov fizički izgled, koji je krajem 1942. Nijemcima još uvijek
bio nepoznat.
FOTO: (Iskaz Levija Kurta; Privatna arhiva)
Tek u izvještaju o saslušanju člana beogradskog Centralnog
komiteta KPJ Svetozara Markovića iz januara 1943, Nijemci prvi put insistiraju
na detaljnom Titovom opisu, ali osim fizičkih karakteristika, kao što su
„široka ramena, tamna jaka kosa začešljana unazad, upadljivo markantno i glatko
obrijano lice“, Marković primjećuje i da se Tito izuzetno elegantno oblačio,
kao i da je „imao jako njegovane ruke, uprkos njegovom navodnom zanimanju
mašinbravara“.
U komentarima na ovaj dokument vidi se da je Markovićev
iskaz zagolicao maštu Nijemaca, naročito nakon što je istog mjeseca Gestapo
dobio iskaz oficira Miterhamera, koji je naveo kako Tito, po svemu sudeći,
„može biti ista ličnost kao Hrvat Kamilo Horvatin“, koji je, prije nego što je
1925. otputovao u SSSR, radio u Zagrebu kao novinar u nekoliko komunističkih
publikacija. Kao dokaz, Miterhamer je priložio i Titovu fotografiju, na osnovu
koje se u zasebnom izvještaju zaključuje da su Tito i Horvatin identične osobe.
Kako su njemačke tajne službe, toliko poznate po preciznosti
i temeljitosti, uspjele pomiješati Josipa Broza s poznatim hrvatskim komunistom
i urednikom radničko-seljačkih novina Borba, koji je 1937. i 1938. iz Moskve
optuživao Tita da „daje sasvim lažnu sliku stanja u partiji“, ostaje nejasno.
Gestapo se nije dugo zadržao na ovoj, kako se ispostavilo,
pogrešnoj pretpostavci i već dvije sedmice kasnije upustio se u dalja nagađanja.
U dokumentu sastavljenom u njemačkom poslanstvu u Zagrebu prvi put se spominje
i ime Ivan Brozović kao potencijalni Titov identitet. „Pravo Titovo ime je, na
osnovu nađenih slika i prema provjerenim izvorima, Ivan Brozović. On je
metalurški radnik i do 1934. je zbog komunističkog djelovanja bio u zatvoru.
Nakon puštanja na slobodu poslovno je otputovao u SSSR, da bi u vrijeme
Španskog građanskog rata preko Francuske otišao u Španiju. Poslije toga je
preuzeo sekretarijat Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (CK
KPJ), kojim predsjedava i dalje, a njegov šef štaba je Arso Jovanović.“
Iako su se na ove navode nastavili i izvještaji ustaških
službi, prema kojima je Ivan Brozović (u ustaškim dokumentima Brosović) navodno
zamijenio izvjesnog Gorkića na mjestu sekretara CK KPJ u Francuskoj, odakle je
organizovao prebacivanje jugoslovenskih komunista u Španiju, Gestapo je vrlo
brzo utvrdio da čovjek koji nosi ime Ivan Brozović nije Tito, već njegov suradnik
i advokat iz Hercegovine.
Zbog neuspjeha u potrazi za Brozovićem, Nijemci se okreću
saznanjima ljotićevaca. Iz ovih krugova, neimenovani njemački oficir predstavio
je o kontroverznom porijeklu Tita verziju koja se razlikuje od svih dotadašnjih
i, kako se navodi, treba je uzeti s dozom rezerve. „Tito je navodno nekadašnji
srpski kapetan prve klase Tihomir Tomić, koji je bio vođa i planer komunističke
oficirske pobune u Mariboru. Pobuna je propala, a on je pobjegao u Austriju,
zatim Francusku, pa u Španiju, gdje je djelovao pod vodstvom Galabrije i
republikanskog premijera Azanje. Kad je revolucija ugušena, otišao je za
Francusku i preko sovjetske ambasade otputovao za Rusiju, gdje je u Kominterni
dobio poziciju korespondenta za Balkan i obrazovao se u vojnopolitičkom
pogledu. Nakon nekog vremena dobio je od Sovjeta zadatak da pod lažnim imenom
putuje po balkanskim zemljama. Tom prilikom je trebalo da stupi u kontakt sa slijedećim
političkim ličnostima: s predsjedavajućim parlamenta Ivanom Ribarom, advokatom
Čedom Plečevićem iz Aranđelovca, s predsjedavajućim jugoslovenske Radničke
partije, doktorom Dragoljubom Jovanovićem, novinarom Avdom Humom, novinarom
Vladimirom Dedijerom i pukovnikom Orlovićem, koji je šef Titovog štaba. Ime
Tito izvedeno je iz prva dva slova imena i prezimena Tihomir Tomić“, navodi se
u dokumentu, a u priloženom dodatku ističe se kako je jedna žena prepoznala
Tita na slici i potvrdila da je njegovo pravo ime Tihomir Tomčić, kao i da ga
je dva mjeseca prije davanja iskaza vidjela u Cazinu, na političkom mitingu,
kad je Tito pojasnio da nije Srbin, već Hrvat i posvećen katolik, kao i da
potiče iz okoline Međumurja, na hrvatsko-mađarskoj granici, što je nekih stotinjak
kilometara sjeveroistočno od Kumroveca, gdje je prema zvaničnoj verziji historije
rođen Josip Broz.
NI ZA GLAVU NI ZA REP
Ukoliko je taj iskaz vjerodostojan, on daleko više govori o
Titovoj strategiji pridobijanja naizgled nepomirljivih strana nego o njegovom
istinskom identitetu. Čak i letimičan pregled Gestapove dokumentacije o Brozu
ukazuje na to kako je Tito, što lično, što preko svojih najbližih saradnika,
veoma pažljivo birao koje informacije će gdje plasirati. Tako je na političkim
mitinzima u Hrvatskoj bio katolik, pred njemačkim zarobljenicima je bio
antiangloamerički nastrojen, pred Srbima i četničkim dezerterima neko ko se ne
bori nužno za komunizam, već prije svega protiv nacističkog režima u NDH, a
pred saveznicima vođa Narodnooslobodilačke borbe. Na ovaj način on je ne samo
pridobio politički, vjerski i etnički različite grupe, pripremivši tako teren
za kasnije uspostavljanje principa „bratstva i jedinstva“ jugoslovenskih
naroda, već je i do ludila dovodio svoje progonitelje, koji nikako nisu mogli
da ga uhvate, narodski rečeno, ni za glavu ni za rep.
Zbog toga ne čudi što je Gestapova potraga za Tihomirom
Tomićem, ili Tomčićem, kako se navodi u nekoliko dokumenata, ubrzo završila u
ćorsokaku.
U izvještajima se navodi da je izvor priče o Tomiću bio
određeni Marko Ratotović, koji je tu glasinu čuo u hotelu „Srbija“ u Beogradu.
Ovaj oficir Nedićeve vlade prenio je informacije svom poznaniku i vođi
specijalne policije Pečareviću, koji ih je dalje proslijedio šefu Nedićevog
kabineta, ozloglašenom Milanu Masaloviću, upravo čovjeku koji je održavao
kontakt između Nedića i Ljotića, iz čijih su krugova i došla saznanja. „O
Titovoj ličnosti je sa srpske strane, prema pukovniku Masaloviću, poznato da
veoma dobro govori njemački, mađarski, ruski i španski. On je duži niz godina
boravio u Rusiji, gdje se obrazovao, a 1936. je učestvovao u Španskom
građanskom ratu. Prema iskazima uhapšenih komunista tokom Užičke komunističke
republike, Tito se tada malo pojavljivao u javnosti i nije mnogo govorio
srpski. Pukovnik Masalović je mišljenja da Tito uopće nije Sloven“.
FOTO: (Foto robot Josipa Broza Tita; Privatna arhiva)
SVIRANJE KLAVIRA
Bezuspješni u potrazi za Tomićem, gestapovci 5. februara
1943. u Beogradu sastavljaju novi izvještaj. Na pitanje ko je zapravo Tito,
navodi se slijedeće: „Tito je Filip Filipović, bivši proizvođač pamuka. Bio je
u zatvoru, ima nećaka iz Beograda Boru Filipovića, koji je vlasnik apoteke u
Pašićevoj ulici“. Samo četiri dana kasnije, također u Beogradu, sastavljen je
novi izvještaj, ovog puta na osnovu svjedočanstva jednog hrvatskog oficira za
komunikacije, koji navodi da je Tito bio „fanatično Hrvat“ i da je zajedno sa
izvjesnim Bibalićem i Cvijićem organizovao atentat na Slavka Cuvaja, hrvatskog
bana koga Krleža opisuje kao „krvoloka i tiranina svog naroda“, a koji je za
odlikovanje dosljednog sprovođenja antislovenske politike tuđinske
(austrougarske, prim. aut.) vlasti dobio baronsku titulu. Hrvatski oficir,
međutim, ne spominje da li je Tito u ovim zavjereničkim akcijama protiv Cuvaja
učestvovao pod svojim navodno pravim imenom Josip Broz ili je koristio neki od
pseudonima.
Kako ni Filipu Filipoviću nisu mogli da uđu u trag, Gestapo
se okreće „povjerljivim izvorima“ iz inozemstva, koji ni u tajnim dokumentima
nisu imenovani. U martu 1943. Nijemci, čini se, konačno dolaze do određenih
saznanja o pravom identitetu vođe partizana koja su smatrali vjerodostojnijim
nego što su to bili prethodni. U dokumentu iz 7. marta stoji kako se „u slučaju
hrvatskog banditskog organizatora Tita radi o osobi koja je svojevremeno poslana
iz SSSR za Beograd, a koja se zove Lebedev. Tek tri mjeseca pred početak rata
sa Jugoslavijom, kao ruski špijun, poslan je za Beograd“. Napominje se kako u
određenim povjerljivim krugovima tek treba procijeniti da li je Tito zaista
Lebedev. Ono što Gestapo nije mogao znati jeste da je, čak deset godina
kasnije, Marijan Markul, rođen u Livnu 1909, američkom FBI-u dao iskaz prema
kom je pravi Tito nestao u Rusiji 1937. godine, kad je zamijenjen „ruskim
špijunom“ Nikolajem Lebedevom. Svoje svjedočanstvo Markul je bazirao na ličnim
iskustvima i iskustvima svog oca, koji je navodno poznavao pravog Tita. Markul
je FBI otkrio da je pravi Tito bio neobrazovan, nije znao svirati klavir i
falila su mu dva prsta na lijevoj ruci, dok je „zamijenjeni Tito“, nasuprot
tome, bio očigledno intelektualac, imao je sve prste na rukama i govorio je osjetno
različitim akcentom od pravog Tita. Markul je u razgovoru sa FBI naveo kako sve
njegove izjave može potvrditi Živko Topalović, izbjeglica iz komunističke
Jugoslavije, koji vjeruje da je Tito zapravo ruski general Nikolaj Lebedev.
KO SE PRAVI TOŠA
I trag Nikolaja Lebedeva se brzo ohladio, pa je Gestapo već
sedam dana kasnije imao novog kandidata, ovog puta iz povjerljivih izvora.
„Tito je identičan s izvjesnim Niderleom (Niederle), njemačkim Jevrejem iz
Dravske banovine (provincija Kraljevine Jugoslavije, današnja Slovenija, prim.
aut.), koji je vrlo sposoban i vojno iskusan“. U istom izvještaju stoji kako je
još dalji izvor saopćio da Tito nije njemački, već ruski Jevrej poslat iz
Moskve kako bi komandovao partizanskim jedinicama Hrvata i Slovenaca.
Zbunjeni kontradiktornim informacijama, u vezi s kojima se Nijemci
uglavnom slažu da su neprovjerene, u potrazi za Titovim identitetom do maja
1943. Gestapo se fokusira na arhive dostupne na okupiranim teritorijama, koje
su 1943. godine podrazumijevale veći dio Evrope. U registru komunista Državne
bezbjednosti MUP Kraljevine SHS, oficiri SS pronašli su unos iz 1921. koji se
tiče izvjesnog Karla Brosa, privatnog inženjera iz Kumanova. U dosijeu o Brosu
navodi se kako je češkog porijekla, kao i da je izuzeto agilan komunistički
agitator, čak „Nemilosrdan u svojoj agitaciji“.
Ali ni to nije bilo dovoljno opipljivo i, početkom ljeta
1943. godine, oficiri Gestapoa imali su veoma malo činjenica za koje su se
mogli uhvatiti. Jedino oko čega su se u potpunosti slagali jeste da Tito nije
mašinbravar, već neka umetnuta osoba koja je u stvari intelektualac.
Zbog njegove nevjerovatne političke umješnosti, oficiri
Gestapoa su još jednog potencijalnog Tita pronašli u Jozefu Brozu Vaclaju
(alijas Tomanek), politologu – rođenom u Slovačkoj od oca Jana i majke Vlaste
Linhart – koji je živio i radio u Parizu. Gestapo je pretresao Vaclajev stan u
okupiranoj francuskoj prestonici, gdje su navodno pronađeni „zapisi
karakteristični za djelatnost i ličnost Broza“, kao i vizitkartu na kojoj je
pisalo: „J. A. Broz, diplomirani politikolog iz Pariza, nekadašnji lider
francuske misije za imigraciju u srednjoj Evropi“.
FOTO: (Gestapo o Tišmaru; Privatna arhiva)
Imajući u vidu Vaclajevu poziciju u francuskoj misiji za
imigraciju iz srednje Evrope, kao i navode iz prethodnih izvještaja u kojima
stoji da je izvjesni Ivan Brozović iz Francuske organizirao odlazak
jugoslovenskih komunista u Španski građanski rat, moguće je da se radi o istoj
osobi, odnosno o samom Josipu Brozu Titu.
U dokumentima nacističke tajne policije ne može se pronaći
ni slična paralela. Vjerovatno zato što nisu mogli utvrditi da li je Vaclaj
napuštao Pariz tokom Španskog građanskog rata, nacisti su odustali i od ovog
pravca istrage. Kao posljednji potencijalni identitet iza nadimka Tito,
pozivajući se na osobu po imenu V. M. Drago, Gestapo u izvještaju iz jula 1943.
godine navodi da je pravo Titovo ime zapravo Toša Tišmar, što je također vrlo
brzo odbačeno kao neprovjerljivo.
Istog mjeseca, na istočnom frontu, počela je Bitka kod
Kurska, najveća tenkovska borba u historiji, a nacisti su već uveliko bili
poraženi kod Staljingrada. Plima rata počela je da se okreće protiv Hitlerove Njemačke
i većina resursa preusmjerena je na zaustavljanje nadiruće Crvene armije.
Vremena i sredstava za potjeru neuhvatljivog identiteta maršala Tita više nije
bilo. U očima Gestapoa on je ostao nevidljivi neprijatelj ispred samog nosa,
misterija ništa manja nego nama danas. Da li je Tito bio bilo koja od ovih
devet osoba za koje je Gestapo sumnjao da se kriju iza tog legendarnog nadimka
– možda nije bio nijedan, možda je bio nekoliko njih, a možda je u nekom
trenutku bio i svaki od navedenih. Imajući u vidu sve slijepe ulice u koje je
Gestapo zalazio u svojoj potjeri, ko god da je Tito bio, čak i ako nije bio
„podmetnuti Sovjet“, svakako je bio vještiji u zatiranju tragova nego
najobučeniji špijuni svog doba.
(TBT, Newsweek.rs)
